সিদিনা মাৰ্ক অফিচলৈ সোমাই অহাৰ লগে লগে লিছা আৰু তুলিকাই অবাক হৈ তেওঁলৈ চালে। দুয়ো ইজনীয়ে সিজনীৰ চকুলৈ চাই নীৰৱে হাঁহিলে কিন্তু মাৰ্কক একো নক’লে। মাৰ্কে অন্যদিনাৰ দৰেই সিহঁতক হাই-হেল্ল’কৈ মাত লগালে। তাৰপিছত ৱাটাৰৱেইজ আয়াৰলেণ্ডৰ পাকঘৰত কফি কৰি আনি দুয়োকে যাঁচিলেহি। সেই নিত্য নৈমিত্তিক কামখিনি শেষ কৰি এটা সময়ত তেওঁ নিজৰ ডেস্কত বহি লেপটপৰ স্ক্ৰীণত চকু ফুৰালেহি।
ক্ষন্তেক পিছতে অফিচৰ দুৱাৰ ঠেলি ফিয়না সোমাই আহিল। সকলোকে ‘গুড মৰ্ণিং’ বুলি কৈয়ে তাইৰ মাৰ্কলৈ চকু গ’ল। লিছা আৰু তুলিকাৰ দৰে মনে মনে নাথাকি তাই হোহোৱাই হাঁহি পেলালে। হাঁহি হাঁহিয়ে ক’লে,
‘আহ মাৰ্ক! চুলিখিনি কি কৰি পেলালা তুমি!!’
তাইৰ হাঁহি আৰু কথাত তিনিও থতমত খাই গ’ল। মাৰ্কে লাহেকৈ মূৰত হাত বুলাই কৈফিয়ৎ দিয়াৰ সুৰত ক’লে,
‘চুলিখিনি অলপ কটালোঁ। মিনলায়ে ক’লে- ইণ্টাৰভিউৰ কাৰণে দাড়ি-চুলি কটাই অলপ চিকুণকৈ যাবলৈ। কাইলৈকে আছেতো!’
সেই নতুন চুলিৰে ইমান বেলেগ যেন দেখাইছে মানুহজনক! মূৰৰ দুয়োফালে চুলিখিনি একেবাৰে চুটিকৈ কাটি ওপৰৰ কেকুঁৰা চুলিখিনি তেনেকৈয়ে অবিন্যস্তকৈ ৰাখি থ’লে। মাৰ্ক মানুহজন এনেয়ে ওখ-পাখ- মুখখনো দীঘলীয়া। এতিয়া চুলিখিনিয়ে তেওঁক আগতকৈও বেছি ওখ আৰু ক্ষীণ যেন দেখাইছে। দেখিলে ভাৱ হয়, কোনোবা নাপিতে যেন এই পঞ্চাছোৰ্ধৰ মানুহজনক চেঙেলীয়া সজোৱাৰহে ব্যৰ্থ চেষ্টা এটা কৰিলে।
লিছাৰ ইংগিতত ফিয়নাই কোনোমতে হাঁহি সামৰিলে। এইবাৰ লিছাই ক’লে,
‘ইণ্টাৰভিউ কাইলৈকে তেনে! ভালেই দিয়া- তাৰ কাৰণে যে সাজু হৈছা সেয়া ইণ্টাৰভিউ পেনেলেও দেখা পাব।’
মুখ ফুটাই নক’লেও ইণ্টাৰভিউৰ বাবে মাৰ্কে ইমানখিনি প্ৰস্তুতি কৰা বুলি জানি তিনিও স্বস্তিৰ নিশ্বাস পেলালে। মাৰ্কে এই ‘সমন্বয়ক’ পদটো পোৱাতো যে সকলোৰে বাবে বহুত জৰূৰী! ফাৰমানাৰ বাবে। মাৰ্কৰ বাবে আৰু নেচাৰৰ এই সৰু দলটোৰ বাবে। ভাগ্যৰ পাকচক্ৰত পৰি মাৰ্কে আজি নিজৰ পদবীতকৈ তলৰ এটা চাকৰিৰ বাবে ইণ্টাৰভিউ দিব লগা হৈছে। অতবছৰৰ কৰ্মজীৱনৰ পিছত চাকৰিক লৈ ইমান অনিশ্চয়তাত ভূগিছে। তথাপি সেইবোৰ একোকে লৈ যে মানুহজনে তিক্ততা লৈ থকা নাই – তাৰ সলনি বিধিৰ বিপাক মানি লৈ যে নিজৰ ফালৰ পৰা যি পাৰে চেষ্টা কৰিছে। সেই কথাটোত তুলিকাৰ অন্তৰ ভৰি গ’ল।
এনেতে ফোনটোত বাজি উঠা মিহি সুৰ এটাই তাইৰ চিন্তাত আউল লগাই দিলেহি।
‘হেল্ল’, মই কনজাৰ্ভেশ্যন অফিচাৰ তুলিকাই কৈছোঁ!’
‘হেল্ল’ তুলিকা, মই মেগান।’
‘অঁ মেগান! হুৱাটছ দ্য ক্ৰেইক?’ সেইষাৰ কৈ তুলিকাৰ নিজৰে হাঁহি উঠি গ’ল। তাইচোন ইয়াত শুনি শুনি আইৰিছ লোকৰ দৰেই কথা ক’বলৈ লৈছে!
‘তুমি কৰিবলৈ দিয়া পথাৰৰ চাৰ্ভে খিনি শেষ হ’ল। কিন্তু যুৱ খেতিয়কৰ আবেদনখন এতিয়াও বাকী!’
সেইজনী জন মেকভিটিৰ ছোৱালী মেগান। আগৰ লাজকুৰীয়া কিশোৰী মেগানৰ ঠাইত এতিয়া নেচাৰৰ সপ্ৰতিভ স্বেচ্ছাসেৱিকা মেগান। এইবাৰ তাই পূৰ্ণোদ্যমে তুলিকাৰ সৈতে চৰকাৰী বহনক্ষম কৃষি আঁচনিত কম কৰিছে। নিজৰ খেতি-পথাৰৰ কামো চম্ভালিছে।
‘অঁ তুমি যুৱ খেতিয়কৰ আঁচনিত যোগ দিলে খুউব ভাল হ’ব মেগান। বহুকেইটা প্ৰশিক্ষণ পাবা। জনৰ খেতিতো আধুনিক প্ৰযুক্তি খটুৱাব পৰা হ’বা।’
‘জানো তুলিকা- মোৰো বহুত মন আছে মোৰ দৰেই খেতিয়ক হ’ব খোজা হাইস্কুলীয়া ল’ৰা-ছোৱালীবোৰৰ লগত একেলগে ট্ৰেইনিং ল’বলৈ। কিন্তু আবেদন জমা দিয়াৰ শেষ তাৰিখ যে কাইলৈকে?’ মেগানৰ চিন্তিত মাত।
‘কিয়? আবেদনৰ কিমানখিনি পূৰালা? মই অফিচতে আছোঁ, তোমাক সহায়ৰ দৰকাৰ হৈছে যদি ইয়ালৈকে লৈ আহা তেন্তে! দুয়ো মিলি আজিয়ে জমা কৰি দিম।’
‘কিন্তু…কিন্তু মই যে যাব নোৱাৰোঁ, তুলিকা!’
‘কিয়?’ তুলিকা অলপ আচৰিত হ’ল।
‘মই দেউতাৰ লগত আছোঁ। দেউতা হস্পিতেলত আছে।’
এইবাৰ তুলিকা যেন চমকি উঠিল। জন মেকভিটি হস্পিতেলত আছে! কি হৈছে তেওঁৰ? কি হৈছে? সোধাত মেগানে কোনোমতে ক’লে,
‘দেউতাৰ গা বেয়া- সেইকাৰণেই মই জমা দিব নোৱাৰিম তুলিকা। কি কৰোঁ কোৱা!’
তুলিকা বহাৰ পৰা উঠিল। এখন হাতেৰে ফোন ধৰি থাকি ইখন হাতেৰে তাই দৰকাৰী বস্তু কেইপদ বেগত ভৰালে। লেপটপটোও ল’বলৈ নাপাহৰিলে। বস্তুবোৰ সাজু কৰি থকাৰ পৰাই মেগানক ক’লে,
‘মই গৈ আছোঁ মেগান। কোনখন হস্পিতেলত আছা কোৱাচোন!’
দহমিনিটৰ ভিতৰতে তুলিকাৰ ৰঙা-বগা মিনি কুপাৰখন আৰ্ণ হস্পিতেলৰ সন্মুখত ৰ’লগৈ । লৰালৰিকৈ তাই ৰিচেপশ্যনিষ্টক সুধি সোমাই গ’ল দ্বিতীয় মহলাৰ খটখটীৰে। তাতে ভিজিটিং ৰুমত মেগান ৰৈ আছিল। তুলিকাক দেখি তাই চিন্তাক্লিষ্ট মুখেৰে কাষ চাপি আহিল। তুলিকাই তাইক হাতত ধৰি বহালে। সন্মুখৰ চকীখনতে নিজেও বহি লৈ তাই মেগানক সুধিলে,
‘কি হ’ল ভালকৈ কোৱাচোন মেগান!’
‘নাজানো তুলিকা, আজি স্কুলৰ পৰা আহি দেখিছোঁহি দেউতা বহা-কোঠাৰ আৰামী চকীখনতে কাতি হৈ পৰি আছে। ওচৰলৈ গৈ দেখোঁ সা-সুৰ নাই। ভয় খাই মই ৯১১ লৈ ফোন কৰি দিলোঁ। লগে লগে গাড়ীয়ে হস্পিতেল পোৱালেহি।’
চিন্তা আৰু ভয়ত মেগানৰ ক’লা পৰি যোৱা মুখখন দেখি তুলিকাৰ মনটো মমৰ দৰে গলি গ’ল যেন। মাক নোহোৱা এই তেৰবছৰীয়া ছোৱালীজনীয়ে কিজানি বৰ অকলশৰীয়া আৰু অসহায় অনুভৱ কৰিছে।
‘সকলো ঠিক হৈ যাব, মেগান!’ মেগানৰ হাতত জোৰেৰে খামুচি ধৰি থাকি তুলিকাই ক’লে। মেগানৰ দুচকুত দুটোপাল চকুপানীয়ে জিলমিল কৰিলে। ‘জনক চাব পাৰিলানে?’ তুলিকাই তাইলৈ টিছ্যু এখন আগবঢ়াই দি সুধিলে।
‘নাই, অহাৰে পৰা ইয়াতে ৰৈ আছোঁ। আণ্ট অ’ৰলাই কৈছে অলপ পিছতে সোমাবলৈ দিব। তেওঁ ইয়াৰে নাৰ্ছ!’
ইয়াৰ হস্পিতেলত সাধাৰণতেই ৰোগীৰ কোঠালৈ পৰিয়ালৰ মানুহৰ বাহিৰে অন্য কাকো সোমাবলৈ নিদিয়ে। পৰিয়ালৰ মানুহ থকাৰো প্ৰয়োজন নাই। কাৰণ নাৰ্ছেই ৰোগীৰ স্বাস্থ্য-খোৱা-লোৱা সকলো যত্ন লয়। গতিকে দুয়ো সেই নাৰ্ছগৰাকী আহি খৱৰ দিয়ালৈকে বাট চালে। দহমিনিটমানৰ পিছতে ক’ৰিড’ৰেদি আগবাঢ়ি আহিল নীলা এপ্ৰ’ন পৰিহিতা এগৰাকী নাৰ্ছ। শুকুলা চুলিটাৰিৰে এগৰাকী মধ্যবয়সীয়া মহিলা।
‘হাই মেগান। কেনে আছা?’ তেওঁ কোমল মাতেৰে মাত দিলে।
‘মই ঠিকেই আছোঁ আণ্ট অ’ৰলা।’ মেগান তেতিয়ালৈ প্ৰকৃতিস্থ হৈছিল কিন্তু মাতটো তেতিয়াও সেমেকা। তথাপিও জোৰ কৰি হাঁহিবৰ চেষ্টা কৰি তাই ক’লে, ‘এয়া তুলিকা। তুলিকা, এয়াই মোৰ আণ্ট অ’ৰলা।’
এইবাৰ অ’ৰলাই তুলিকালৈ চালে। তেওঁলৈ চাই চাই তুলিকাই ভাৱিলে, নামে-মুখে মানুহগৰাকী ইমান চিনাকি যেন লাগিছে! তাই মনত পেলাবৰ চেষ্টা কৰিলে। কিন্তু তাই কিবা কোৱাৰ আগতেই অ’ৰলাই কৈ পেলালে,
‘তুলিকা……তুলিকা- তুমিয়ে নেচাৰৰ তুলিকা নহয় জানো?’
তাই আচৰিত হৈ গ’ল। কিন্তু লগে লগে স্মৃতিৰ একোণ যেন চমকি উঠিল। এয়া অ’ৰলা। কেলামৰ পত্নী অ’ৰলা। কাৰলিউ ক্ৰুজত শেষ দেখা পাইছিল! তেওঁকে কাৰলিউ চৰাইৰ পোৱালি দেখুৱাবলৈ ৰায়ানৰ ওচৰলৈ লৈ গৈছিল তাই!
‘তুমি সেই অ’ৰলা, মানে কেলামৰ অ’ৰলা নহয়নে?’
অ’ৰলাই মিঠাকৈ হাঁহিলে। ‘ঠিকেই কৈছা। সেয়া ময়েই!’
‘তুমি ইয়াত কাম কৰা বুলি জনা নাছিলোঁ। তুমিয়ে মেগানৰ আণ্ট বুলিয়ো ভবাই নাছিলোঁ!’
‘কেনেকৈনো জানিবা! বহুত দিনৰ মূৰত তোমাক লগ পাই ভাল লাগিল তুলিকা!’
‘মোৰো তোমাক লগ পাই বহুত ভাল লাগিছে। ইমান দিন হৈ গ’ল! কেলামৰ ভাল নে?’
‘ভাল ভাল! কেলামেও তোমাক লগ পোৱা বুলি জানিলে বৰ ভাল পাব।’
এইবাৰ মেগানৰ মুখলৈ এপলক চাই তুলিকাই প্ৰসংগ সলালে, ‘অ’ৰলা, তুমিয়ে কোৱাচোন, জনৰ কি হৈছে? মেগানে বৰ চিন্তা কৰি আছে।’
‘হাই প্ৰেছাৰৰ সমস্যা তেওঁৰ আগৰে পৰা আছিল। দুদিনমান টেবলেট নিয়মীয়াকৈ খোৱা নাছিল নেকি- সেয়ে এই ঘটনা। আজিৰ ৰাতিটো ইয়াতে থাকিব লাগিব। কিন্তু এতিয়া বিশেষ চিন্তাৰ কাৰণ নাই।’ তাৰপিছত অ’ৰলাই মেগানৰ ফালে চাই ক’লে,
‘একো চিন্তা নকৰিবা মেগান। দেউতা ঠিকে আছে। অলপ আগতে সাৰ পাইছে। তুমি এবাৰ মাত লগাই আহাগৈ যোৱা।’
মেগান উঠি গ’ল। অ’ৰলাই তাইক জনক ৰখা কোঠাটোৰ দুৱাৰমুখলৈকে আগবঢ়াই দিলে। তুলিকা বাহিৰতে ৰ’ল। সেই ব্যক্তিগত মুহূৰ্তত আমনি দিবৰ ইচ্ছা নহ’ল তাইৰ। ভিজিটিং ৰুমতে মেগাজিনৰ পাত লুটিয়াই তাই বহি ৰ’ল। কিছুসময়ৰ পিছতে মেগান আৰু অ’ৰলা দুয়ো ওলাই আহিল। মেগানৰ মুখখন অলপ মুকলি হৈছে তেতিয়ালৈ। তাকে মন কৰি তুলিকাই স্বস্তিৰ নিশ্বাস পেলালে। অ’ৰলাই ক’লে,
‘জন আজি হস্পিটেলতে থাকিব কাৰণে মেগানক মোৰ ঘৰতে ৰাতিটোৰ কাৰণে থাকিবলৈ কৈছোঁ। স্কুলৰ পৰা আহি বেচেৰীয়ে একো এটা মুখত দিবলৈকে নাপালে। মোৰো শ্বিফট শেষ হ’বৰ হৈছে। একেলগেই যাব পাৰিম।’
‘কিন্তু মোৰ যে যুব খেতিয়কৰ আবেদনখন জমা দিবলৈ আছে! তুলিকাই মোক সহায় কৰি দিয়াৰ কথা আছিল।’ মেগানে অ’ৰলালৈ চাই ক’লে।
‘জমা দিয়াৰ শেষ তাৰিখ কাইলৈহে। মই কাইলৈ আকৌ আহিম দিয়া মেগান। আজি তুমি জিৰণি লোৱাগৈ।’ তুলিকাই ক’লে।
এইবাৰ অ’ৰলাই ক্ষন্তেক ভাৱি ক’লে,
‘তাতকৈ এটা কাম কৰোঁ দিয়া। তুলিকা, তুমিও ওলোৱা। মেগান আৰু মোৰ লগতে আমাৰ ঘৰলৈকে ব’লা। তাতে কামখিনি সামৰিব পাৰিবা। তোমাক লগ পালে কেলামেও খুউব ভাল পাব।’
মেগানেও তাতে জোৰ দি ধৰাত উপায়ন্তৰ হৈ তুলিকা ওলাল। জনৰ অৱস্থাটোৰ কথা কৈ মাৰ্কলৈ এটা মেচেজ দি থ’লে। কিছুসময়ৰ পিছতে তিনিও হস্পিটেলৰ পৰা ওলাই আহিল। অ’ৰলাই কোৱাৰ দৰেই তেওঁৰ বগা ভক্সৱাগেন গাড়ীৰ পিছে পিছে তুলিকাৰ গাড়ী আগবাঢ়িল। মেগানে তাইৰ কাষৰ আসনতে আঁউজি নিমাতে বহি ৰ’ল।
‘চিন্তা নকৰিবা মেগান। অ’ৰলাই কৈছে নহয়- জন ভাল হৈ যাব!’ ছোৱালীজনীক যেন কেনেকৈ আশ্বাস দিব তুলিকাই ভাৱিয়ে নাপালে।
‘আগতেও দুবাৰ এনে হৈছে জানা তুলিকা। দেউতাই একেবাৰেই নিজৰ যত্ন নলয় - সেইকাৰণেইতো মোৰ চিন্তা হয়।’
‘হয় নেকি? আগতেও এনেকৈয়ে হস্পিতেলত আছিল?’
‘অঁ, মাত্ৰ তিনিমাহ আগতে ৯১১ ৰ গাড়ীয়ে লৈ আনিছিল দেউতাক। ডক্তৰে কৈছিল প্ৰেছাৰৰ ঔষধ খোৱা বন্ধ কৰাৰ কাৰণে সেই অৱস্থা। সেইবাৰো আণ্ট অ’ৰলাই বহুত সহায় কৰিছিল।’
মেগানৰ কথাখিনিয়ে তুলিকাক অলপ চিন্তাত পেলালে। এনে ঘটনা যদি আগতেও হৈছে তেনে চিন্তা কৰিব লগীয়া কথাই। কিন্তু সেয়া মেগানক এই সময়ত বেছিকৈ সোধাৰ ইচ্ছা নহ’ল তাইৰ। এই সৰু ছোৱালীজনীয়ে আৰু কিমান চিন্তা কৰিব! অ’ৰলাকে সুধিব লাগিব, তাই ভাৱিলে।
‘অ’ৰলা তোমাৰ আণ্ট কেনেকৈ, মেগান?’ তুলিকাই সেই প্ৰসংগতে সুধিলে।
‘মোৰ মাৰ বান্ধৱী আছিল আণ্ট অ’ৰলা। সৰুৰে পৰা একেলগে ডাঙৰ হোৱা খেলৰ লগৰীয়া। মা ঢুকুৱাৰ পৰা আজি পাঁচবছৰ ধৰি আণ্ট অ’ৰলায়ে মোৰ খৱৰ ৰাখে। প্ৰয়োজনত সহায় কৰে। দেউতাৰ খঙৰ কোবতে পৰিয়ালৰ বাকী মানুহবোৰ বা ওচৰ-চুবুৰীয়া কোনো আমাৰ খৱৰ ল’বলৈ বৰকৈ নাহে।’
অ’ৰলাৰ গাড়ীৰ ওপৰত চকু ৰাখিয়ে তুলিকাই শুনি গ’ল। মেগানৰ কথাবোৰ শুনি শুনি তাইৰ বুকুখন যেন মোচৰ খাই উঠিল। কিন্তু এইবাৰ তাইৰ মনোযোগ আকৰ্ষণ কৰিলে সন্মুখৰ বাটটোৱে। এনিছকিলেন টাউনৰ পৰা ওলাই সিহঁতৰ গাড়ী দুখন ইতিমধ্যে আইৰিছ কান্ট্ৰিছাইডত সোমাইছেগৈ। ঠেক বাটটোৰ কাষতে চাইনবৰ্ড খন দেখি তুলিকা খুউব কৌতুহলী হৈ পৰিল। এয়া টেম্প’ ৰ’ড৷ সেইবাবেইতো এই বাট ইমান চিনাকি চিনাকি যেন লাগিছে। এই টেম্প’ ৰ’ডতে কেলামৰ সৈতে তাই গাড়ী চলাবলৈ শিকিছিল। তেনে কেলাম আৰু অ’ৰলা অ’মা টাউনৰ ঘৰত নহয়, আজিকালি ইয়াতহে থাকে! ঠেক হেলনীয়া বাটটোৰে গাড়ী যিমানেই আগবাঢ়িল সিমানেই তুলিকাৰ কৌতুহল বাঢ়ি গ’ল। কিছু পৰৰ পিছতে অ’ৰলাৰ গাড়ীখন ৰ’লগৈ তুলিকাৰ চিনাকি সেই পাহাৰৰ শিখৰত। টপড্ মাউণ্টেইন এয়া। ইয়ালৈকে আজি এবছৰমানৰ আগতে কেলামে তাইক লৈ আনিছিল। তেওঁৰ অতীতৰ এক অধ্যায়ৰ সৈতে চিনাকি কৰাই দিছিল তাইক।
অ’ৰলাৰ গাড়ীৰ কাষতে মিনি কুপাৰখন ৰ’ল। অ’ৰলাৰ পিছে পিছে মেগান আৰু তুলিকাও সোমাই গ’ল। যোৱাবাৰৰ দৰে শুকুলা ডাৱৰে আজি আকাশখন গিলি থোৱা নাই। আজি গ্ৰীষ্মৰ ফটফটীয়া নিলীম আকাশ সিহঁতৰ সন্মুখত। সেয়ে কেলামে কোৱাৰ দৰেই দূৰৈৰ উজনি আৰু নামনি লখ আৰ্ণৰ লগতে গোটেই ফাৰমানা খনে সিহঁতৰ চকুৰ সন্মুখত ধৰা দিছে। আকৌ এবাৰ সেই অপূৰ্ব দৃশ্যই তুলিকাক শিহৰিত কৰি তুলিছে।
টপড মাউণ্টেইনৰ বিশাল ফাৰ্মহাউছটোৰ ৰং বদলিছে। ডাঠ নীলা বেৰত বগা ৰং দিয়া দুৱাৰ-খিৰিকিবোৰেৰে ঘৰটো আঁকি থোৱা ঘৰ যেন দেখাইছে। ফাৰ্মহাউছৰ মুকলি ঘাঁহনি আগৰদৰে অযত্নপালিত হৈ ৰোৱা নাই। বগা কাঠৰ গেইটৰ পৰা ঘৰৰ দুৱাৰমুখলৈ এতিয়া শিল পৰা বাটচ’ৰা। তাৰ দুয়োফালে গ্ৰীষ্মৰ ফুলনিত বগা হাইড্ৰেঞ্জিয়া, গোলাপী ফুকছিয়া আৰু লাইলাক ফুলৰ বাহাৰ। তেনে, তেনে কেলাম আৰু অ’ৰলা পূৰ্বৰ ঘৰলৈকে ঘূৰি আহিল? সেই বাটেৰে আগবাঢ়ি যাওঁতে নানা প্ৰশ্নই তুলিকাৰ মনত খেলা কৰি থাকিল।
দুৱাৰ খুলি অ’ৰলাই মাত দিলে, ‘সোমাই আহা, পিছচোতালতে বহিবাহি।’
দুৱাৰ খোলাৰ লগে লগে দৌৰি আহিল এহাল ল’ৰা-ছোৱালী। দুয়ো দুই-তিনিবছৰীয়া হ’ব। কোনোমতে মুখ ফুটাই ল’ৰাটোৱে ক’লে, ‘মেগান!’
সিহঁতক দেখি মেগানৰ চকু-মুখ উজলি উঠিল। আঠুকাঁঢ়ি লৈ তাই দুয়োকে দুয়োহাতেৰে সাৱটি ধৰিলে। তাইৰ পিছে পিছে কেলাম। কেলামৰ ভৰিত আঁঠুলৈকে পৰা গামবুট। দেহত খাকী অভাৰ অল। খেতিয়কৰ চিৰাচৰিত এটা সাঁজ। কিমান দিনৰ মূৰতযে তাই দেখা পালে কেলামক!
‘হাই তুলিকা, হুৱাটছ্ দ্য ক্ৰেইক। অ’ৰলাই মোক কোৱাৰ পিছত বাট চায়ে আছিলোঁ! আহা আহা।
‘এয়া কেলি আৰু হেনৰি। মোৰ নাতি-নাতিনী। মোৰ ডাঙৰ ছোৱালীৰ ল’ৰা-ছোৱালী।’ কেলামেই কণমানি দুটিৰ লগত চিনাকি কৰাই দিলে। সিহঁত ইতিমধ্যে মেগানৰ লগত খেলাত ব্যস্ত হৈ পৰিল। অ’ৰলাই সিহঁতক খাবলৈ ইটো-সিটো যতনাই দিলে। কেলামৰ পিছে পিছে গৈ তুলিকা পিছছোতালতে কাঠেৰে সজা পৰ্চতে বহিল। সেইখিনিতে কাঠৰ চকী-মেজ আৰু বাৰ্বিকিউ এটাৰে আলহী সোধাৰ ব্যৱস্থা কৰি লৈছে তেওঁলোকে।
কফি মাগতে টিবেগ একোটা দি লৈ তাত ষ্টিলৰ কেটলটোৰ পৰা উতলা পানী বাকি দি কেলামে সুধিলে,
‘কেনে লাগিছে মোৰ নতুন ঘৰ?’ তেওঁ দুচকুত সুখ আৰু গৌৰৱৰ জিলিঙলি, ‘আচলতে পুৰণি কিন্তু নতুন ঘৰ!’ তেওঁ স্বগতোক্তি কৰাৰ দৰে ক’লে।
তুলিকা যেন অভিভূত হৈ পৰিল। সেই একেই শান্ত কপৌৰ দৰে মাতেৰে কেলামে কৈ গ’ল, তেওঁলোকৰ এই ঘৰলৈ অহা এমাহমানহে হৈছে। জীৱনৰ একাল পাৰ কৰা এই পৈতৃক ঘৰ-বাঁৰী পৰিস্থিতিৰ দায়ত পৰি জৰ্ডি পৰিয়ালটোক বেচি দিব লগা হৈছিল। কিন্তু সেই কথাটোৱে অহৰহ যেন কেলামক পীড়া দি আছিল। অ’ৰলাৰ ঘৰত সুখৰ সংসাৰ এখন গঢ়িলেও সেই স্মৃতিবোৰে দুখ দিছিল তেওঁক। অ’ৰলাই বুজিছিল, সান্তনা দিছিল। আজি কেইমাহমানৰ আগতে পিছে তেওঁলোকে গম পালে যে জৰ্ডি পৰিয়ালটোৱে এই ঘৰ-মাটি বেচিবলৈ ওলাইছে। তেওঁলোকে হেনো ৰিপাব্লিকৰ ক’ৰৱাত সাগৰৰ পাৰত হ’লিডে’ হোম কিনিব খুজিছে।
এই ঘৰটো আকৌ আনৰ হাতলৈ যোৱাটো কেলামৰ সহ্য কৰিবলৈ টান হ’ল। অ’ৰলা আৰু তেওঁৰ সাঁচতীয়া টকা মিলাই এই ঘৰ-মাটিৰ ডাউন পেমেণ্ট কৰি দিলে। কেলামৰ ডাঙৰ ছোৱালী আৰু জোৱায়েও সহায়ৰ হাত আগবঢ়ালে। ঠিক হ’ল, দুয়োটি পৰিয়াল ইয়াতে থাকিব। তিনিমাহৰ আগতে তেওঁলোক অ’ৰমা টাউনৰ ঘৰৰ পৰা ইয়ালৈ উঠি আহিল। সেই ঘৰ অ’ৰলাৰ পুতেকে সামৰি ল’লে। ইয়ালৈ আহি কেলাম আৰু জোৱায়েক বাৰ্কে মিলি গোটেই ঘৰটো মেৰামতি কৰি নতুনকৈ ৰং কৰি পেলালে।
‘অ’ৰলাই ক’লে, ঘৰ-মাটি ইয়াতে হ’ল যেতিয়া এতিয়া খেতিতো লাগিব পাৰিবা। ড্ৰাইভিং প্ৰশিক্ষণৰ কষ্ট বাদ দিয়া আৰু!’ কেলামে চাহত শোহা এটা মাৰিলে। তাৰপিছত দিগন্তৰ লখ আৰ্ণলৈ চাই চাই ক’লে, ‘লোণ লৈ আইৰিছ মইল গৰু এহাল কিনিলোঁ বুজিছা। গ্ৰীণ হাউচ এটাও সাজিছোঁ। আলু খেতি কৰিম।’
তুলিকা যেন অভিভূত হৈ পৰিল। একোকে ক’ব নোৱাৰিলে তাই। কেলামে দেখুৱাই গ’ল, দেউতাকে ৰুৱা চোতালৰ বাৰ্চ্চ আৰু হেজেল গছ কেইজোপাৰ তলি তেওঁ চিকুণাই পেলাইছে, একোণৰ অপতৃণই ছাটি ধৰা কণমানি পুখুৰীটো মোকলাই দিছে। এই ঘৰ আৰু বাঁৰী যেন নতুনকৈ জীপাল হৈ পৰিছে।
‘আগৰ এই ঘৰ আৰু খেতিত মন দি আকৌ নতুনকৈ জীৱন এটা পোৱা যেন লাগিছে জানা, তুলিকা!’ কেলামে কৈ উঠিল।
তুলিকাৰ মন ভৰি গ’ল। যেন হাজাৰ নিৰাশাৰ মাজতো আশাৰ এটা সোপান দেখা পালে তাই। ভাৱ হ’ল যেন, অন্তৰেৰে বিচাৰিলে এই সমগ্ৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডই জীৱনক বাট উলিয়াই দিয়ে সেই লক্ষ্যৰ দিশে। যেন এই পৃথিৱীত এতিয়াও বিশ্বাস আছে, হেৰুৱাই পোৱাৰ এনে বহু কাহিনী আছে। তাকে বুজিবলৈ মাথোঁ লাগে এক অন্তৰ্দৃষ্টি আৰু সততা। কেলাম আৰু অ’ৰলাৰ বাবে সুখী হৈ পৰিল তাই।
এইবাৰ মেগান আহি তুলিকাৰ লগত বহা-কোঠাতে বহিল। দুয়ো মিলি যুৱ খেতিয়কৰ আবেদনখনত লাগি পৰিল। কেলামে অ’ৰলাৰ সৈতে পাকঘৰত লাগিলগৈ। আঠজনীয়া খোৱা মেজখনত অ’ৰলাৰ পৰিয়ালৰ সকলোৰে সৈতে তুলিকা আৰু মেগানে হাঁহি স্ফূৰ্তিৰে ৰাতিৰ সাঁজ খালে। খাই উঠি আকৌ কেলী আৰু হেনৰীক কেলামে সাধু কিতাপ পঢ়ি দিব লগা হ’ল। অ’ৰলাই মেগানক শুবলৈ কোঠাটো ঠিক কৰি দিলেগৈ।
তুলিকা যাবলৈ উঠিব খুজিছিল। অ’ৰলাই ক’লে, ‘চাহ একাপ খাই যোৱা। ৰ’য়েল বেংগল হাৰ্বেল টি। টোপনিত একো আমনি নকৰে।’
তাই বহা-কোঠাতে অ’ৰলাৰ সৈতে বহিল। অ’ৰলাই হাততে চাহকাপ দিলে। তাৰপিছত তুলিকাৰ সন্মুখৰ আৰামী চকীখনতে বহি অ’ৰলাই কূৰ্চাই কৰিবলৈ উলিয়াই ল’লে।
এই ফুটগধূলিতে ঘৰটো নিজান হৈ পৰিল। বহা-কোঠাৰ ৱালক্লকটোৰ টিক টিক শব্দ পৰ্যন্ত শুনা গ’ল। কূৰ্চাইৰ লগে লগে ব্যস্ত হৈ পৰা অ’ৰলালৈ চাই তাই সুধিলে,
‘ইমান ধুনীয়াকৈ কি কৰিছে, অ’ৰলা?’
‘কেলীৰ কাৰণে স্কাৰ্ফ।’ তাৰপিছত কাষতে থকা ঊলৰ এজাৰ বৰণীয়া বলটোলৈ দেখুৱাই ক’লে, ‘এয়া মেগানৰ কাৰণে ৰাখিছোঁ। তাইৰ স্কাৰ্ফত আকৌ বগাত বেঙুনীয়া ফুল তুলি দিব লাগে!’
তুলিকাৰ মাকলৈ মনত পৰিল। মনত পৰিল মাকে গোঁথা ঊলৰ চুৱেটাৰৰ উমলৈ। ভাল লাগিল মাক নাথাকিলেও মেগানে সেই উম অনুভৱ কৰিবলৈ পোৱাত।
‘মেগানক তুমি সৰুৰে পৰাই পাইছা, নহয় অ’ৰলা?’
‘অঁ, তাইৰ মাক ন’ৰা মোৰ বৰ নলেগলে লগা বন্ধু আছিল জানা! সৰুতে একেলগে খেলিছিলোঁ। সকলো কথা পাতিছিলোঁ। একেলগে হাঁহিছিলোঁ-কান্দিছিলোঁ। কোনোদিনে কাৰো একো বেয়া নভৱা, খেতিত দিনে ৰাতিয়ে পৰিশ্ৰম কৰি ঘৰখন সজোৱা মানুহজনীক কেন্সাৰে লৈ গ’ল! মেগান মাথোঁ তিনিবছৰীয়া তেতিয়া। আমিবোৰ দুখত নিথৰ হৈ গৈছিলোঁ।’ অ’ৰলাৰ মাতটো কঁপিল। যেন আকৌ এবাৰ তেওঁ অনুভৱ কৰিলে সেই অসহায় যন্ত্ৰণা, হেৰুওৱাৰ সেই বেদনা!
‘সময়ৰ লগে লগে আমি সেই দুখ সহজে ল’বলৈ চেষ্টা কৰিলোঁ। কিন্তু ন’ৰাই এৰি যোৱাৰ পৰাই যেন জন মানুহটো সলনি হৈ গ’ল! বিশ্বাস কৰিবানে, ন’ৰা থকালৈকে জনৰ খঙাল ৰূপ কোনেও দেখা নাছিল। এতিয়া যেন মানুহটোৰ জীৱনটোৰ ওপৰতে খং। কোনো মানুহকেই সহ্য কৰিব নোৱাৰে। আনকি কেতিয়াবা মানুহজনীৰ ফটোলৈ চায়ো খং কৰে। নিজে সৰগলৈ গৈ তেওঁক এই সংসাৰত এৰি গ’ল বুলি। মানুহটোৰ খঙৰ প্ৰকোপতে আত্মীয়-স্বজন ওচৰ নচপাই হৈছে। মই সকলোবোৰ জানো আৰু বুজোঁ- সেয়ে সেইবোৰ ধৰি নাথাকোঁ। কিন্তু চিন্তা হয় জানা, জনে এনেকৈ থাকিলে মেগানৰ কি হ’ব!’
‘আগতেও এনেকৈ এবাৰ হস্পিতেলত ভৰ্তি হৈছিল হেনো?’ তুলিকাই নুসুধি নোৱাৰিলে।
‘তাকে, মোৰ সন্দেহ হয়, জনে ইচ্ছা কৰিয়ে প্ৰেছাৰৰ ঔষধ নাখায়। কিবা হয় যদি হওকেই বুলি!’ কথাষাৰ অ’ৰলাই ফুচফুচাই কোৱাৰ দৰে ক’লে।
তুলিকাই নক’লে কিশোৰী মগজুৰেই মেগানেও সেই সন্দেহেই কৰিবলৈ লৈছে। নক’লেও দুয়ো বুজিলে, জন আশাহীন হৈ পৰিছে। পত্নীৰ অকাল বিয়োগে তেওঁক বিষণ্ণতাত ভোগাইছে। আজি অতবছৰৰ পিছতো সেই ঘটনা তেওঁ সহজভাৱে ল’ব পৰা নাই। সেই অকথিত যন্ত্ৰণা আৰু বিষণ্ণতাই খঙৰ ৰূপ লৈ প্ৰকাশৰ বাট বিচাৰি লৈছে।
সিদিনা টপড্ মাউণ্টেইন এৰি ওলোৱাৰ পৰত তুলিকাই অ’ৰলাৰ হাতত মিচেলৰ কাৰ্ডখন তুলি দি ক’লে,
‘সুযোগ-সুবিধা পালে এওঁৰ ওচৰলৈ এবাৰ যাবলৈ জনক বুজাবাচোন। বহুত সহায় হ’ব- জনৰ বাবেও, মেগানৰ বাবেও।’
অ’ৰলাই মিচেলৰ কাৰ্ডখন চালে। কিবা এটা বুজিলে। কিন্তু একো নকৈ মাথোঁ মূৰ দুপিয়ালে। মেগান তেতিয়া ভৰ টোপনিত!
আবেলিৰ বেলিটো মুখতে লৈ তুলিকা তাইৰ এপাৰ্টমেণ্টৰ পৰা ওলাই আহিল। শনিবাৰ বাবেই কিজানি ফাৰমানাৰ বাটত গাড়ী-মটৰৰ যথেষ্ট ভিৰ। এপাৰ্টমেণ্টৰ মুখে মুখে থকা গাৰ্ডেন চেণ্টাৰটোৰ কাষতে তাই থিয় দিলেহি। সেইখিনিত গাড়ী ৰখাবলৈ আহল-বহলকৈ ঠাই আছে। নহ’লে শ্লাইগ পথৰ ব্যস্ততাৰ মাজত তাইৰ এপাৰ্টমেণ্টৰ সন্মুখত গাড়ী ৰখোৱাই মস্কিল। তাই ফোনতে কিমান সময় হৈছে চালে। তাৰপিছত তাইৰ নীলা বুটকাট জিনছ্ আৰু বগা পাফ শ্লীভৰ টপটো এনেয়ে ঠিকঠাক কৰিলে। আচলতে কি পিন্ধিব-নিপিন্ধিব তাৰে হুৰামূৰাত তাই যি হাততে পালে তাকে পিন্ধি আহিল। আছমাইহে ভিডিঅ’ কলত বৰ উৎসাহেৰে উপদেশ দিছিল,
‘ক্ৰপ টপ এটা পিন্ধিবা দেই- তোমাক ভাল দেখায়! আৰু আহি পাই মোক খৱৰ দিবা- মই বাট চাই থাকিম।’
তুলিকা যে তেনেই অনভ্যস্ত এনে পৰিৱেশত। সপোনতো ভাৱিব নোৱাৰা এটা মুহূৰ্ত। তাই যে এয়া ৰৈ আছেহি ৰায়ানৰ বাবে!
সিদিনা থেৰাপিষ্ট মিচেলৰ চেম্বাৰত তাই কৈ গৈছিল ৰায়ানৰ সৈতে ডেটত নোযোৱাৰ অসংখ্যটা কাৰণ-
‘পশ্চিমীয়া দেশত এনে সম্পৰ্কৰ ভাষা আৰু স্বৰূপ বেলেগ। সেয়া তাই নুবুজে- চম্ভালিবও নোৱাৰে।’
‘বিদ্যুতৰ স্থান তাই কাকোৱে দিব নোৱাৰে। ইমান আপোন মানুহজনে হৃদয় ভাঙিলে। সেয়া কেনেকৈ জোৰা লগাই আন কাৰোৱাৰ বাবে আগবঢ়াই দিব?
‘পৰিয়াল আৰু সমাজে তাইক কি বুলিব? অসমলৈ কেনেকৈ ঘুৰি যাব তাই?’
তাই নোকোৱাকৈয়ে যেন মিচেলে বুজি পাইছিল ৰায়ানৰ প্ৰতি কি এক তীব্ৰ আকৰ্ষণ উফৰাই তুলিকাই নিজকে পতিয়ন নিয়াব খুজিছে, সপোন ভঙাৰ ভয়ত সপোন নেদেখাৰ চেষ্টা কৰিছে। সেয়ে সকলো শুনি শেষত তেওঁ কৈছিল,
‘ঠিক আছে- সেইখিনি বাৰু নোযোৱাৰ সপক্ষে ক’লা। যোৱাৰ সপক্ষে কিবা কাৰণ আছেনে তোমাৰ ওচৰত?
তুলিকা থমকি ৰৈছিল। কি আছে? কিয় যাব ৰায়ানৰ সৈতে? কি বিচাৰি যাব? নিজকে সুধিছিল তাই।
‘হয়তো.. .. ..এই আকৰ্ষণৰ নাম কি সেয়া চাবলৈকে।’ কিছু পৰৰ পিছত তাই কওঁ নকওঁকৈ কৈছিল। সেইবাৰ প্ৰথম মুখ খুলি স্বীকাৰ কৰিছিল, তাইৰ সঁচাই ৰায়ানক ভাল লাগে। প্ৰথম লগ পোৱাৰ দিনৰে পৰা কিবা এক আকৰ্ষণে তাইক বাৰে বাৰে ৰায়ানৰ কাষলৈ লৈ যাব খোজে!
‘ঠিকেই কৈছা তুলিকা। তুমি নোযোৱাৰ বাবে যিমানবোৰ যুক্তি দিলা, সকলোবোৰ সঁচা হ’ব পাৰে! কিন্তু নহ’বওতো পাৰে? আগতীয়াকৈ ধৰি লোৱাৰ আগতে এবাৰ নিজেই মুখামুখি হৈ চাব পাৰা, নহয় জানো? এবাৰ নিজে চাব পাৰা সেইপাৰেনো জীৱনে কি সাঁচি থৈছে? কেৱল সেই কৌতুহলটোৰ কাৰণেই?’
তুলিকাই যেন সিদিনা পুনৰ এবাৰ উপলব্ধি কৰিলে, জীৱনে সঁচাই মানুহক বাট দেখুৱাই লৈ যায়। মাথোঁ সেই বাট চিনাৰ আৰু সেই পথত যি আহে তাৰ মুখামুখি হোৱাৰ সৎ সাহস খিনি লাগে। সেইবাবেই বহুতো সংকোচ আৰু সন্দেহ দেও দি আজি তাই ওলাই আহিছে। মিচেলে কোৱাৰ দৰে মাথোঁ এটা কৌতুহল লৈ। ফাৰমানাৰ এই জীৱনে মুকলি কৰি যোৱা প্ৰতিটো অধ্যায় তাই চাব খোজে। ৰায়ানৰ সৈতে এই আকৰ্ষণৰ নাম কি জানিব খোজে!
‘হাই তুলিকা! হুৱাটছ্ দ্য ক্ৰেইক?’ তুলিকাৰ তেনেই কাষতে ৰৈ দিয়া গাঢ় নীলা টয়’টা কৰ’লা গাড়ীখনৰ পৰা ৰায়ানে মাত দিলে।
‘হাই ৰায়ান!!’ তুলিকাৰ খপজপ উত্তৰ। অন্যদিনাৰ দৰেই ভৰিৰ পৰা মূৰলৈ এক অনামী শিহৰণ!
খাকী চিন’ পেণ্টৰ ওপৰত ৰায়ানে আজি গাঢ় নীলা ফুল শ্লীভ চাৰ্ট পিন্ধিছে। বুটাম খোলা চাৰ্টটোৰ তলত শুধ বগা টি-চাৰ্ট। পনিটেইল আৰু চানগ্লাছৰ সৈতে সেই সাজজোৰে তেওঁক বৰ ভাল দেখাইছে। গাড়ীৰ পৰা নামি অন্যদিনাৰ দৰে সি সৌজন্যসূচকভাৱে কৰমৰ্দন নকৰি তাইক আকোঁৱালি ল’লেহি। তাৰপিছত ক’লে,
‘ইমান ধুনীয়া লাগিছে তোমাক!’
মুহূৰ্ততে তুলিকাৰ গাল দুখন ৰঙা পৰি গ’ল। কোনোমতে লাজ সামৰি থৈ তাই ক’লে, ‘তোমাকো!’
‘আহা। আজি তোমাক মোৰ প্ৰিয় ঠাই এখনলৈ লৈ যাম!’ ৰায়ানে গাড়ীৰ দুৱাৰ খুলি দি ক’লে।
তুলিকাই মিঠাকৈ হাঁহিলে মাথোঁ। ৰায়ানে ঠাইখনৰ নাম বা ঠিকনা একো নক’লেও তাই বিশেষ চিন্তা কৰাৰ প্ৰয়োজনবোধ নকৰিলে। ৰায়ানক তাই জানে- সিমানখিনি বিশ্বাসো কৰে। সিহঁতৰ গাড়ীখন ফাৰমানাৰ একা-বেঁকা বাটেৰে আগবাঢ়িল।
ৰায়ানে গাড়ীত ভাঁহি অহা ৰেডিঅ’ৰ বাতৰি বন্ধ কৰি তুলিকাক সুধিলে,
‘কি গান শুনিবা কোৱা?’
‘তোমাৰ যি ইচ্ছা!’ তাই ক’লে।
‘কিয়? তোমাৰ প্ৰিয় গান কি মোৰোতো জানিবলৈ মন যায়!’ কৌতুকৰ সুৰেৰে সি ক’লে।
তুলিকাই হাঁহিলে। কিন্তু একো নক’লে। ৰায়ানে যেন বুজিলে তুলিকাক এনেকৈ মনাব পৰা নাযাব। সেয়ে সি আকৌ ক’লে,
‘ঠিক আছে। প্ৰথমে মোৰ প্ৰিয় গান এটাই শুনা বাৰু। কিন্তু তাৰ পিছতে তোমাৰ পাল পৰিব।’
ৰায়ানে বজোৱা গানটো তুলিকাৰ চিনাকি চিনাকি যেন লাগিল। গানৰ গতি ক্ৰমান্বয়ে খৰ হ’বলৈ ধৰাতহে তাইৰ মনত পৰিল, এইটোচোন ৰ’টলিন বগৰ গানটো। এই গানৰ তালে তালেই লিছা আৰু ডেনিয়েলৰ বায়াৰত সিহঁতে হেঁপাহ পলুৱাই নাচিছিল! তাই ৰায়ানক সেই কাহিনী ক’লে। ৰায়ানে সেয়া শুনি তাইলৈ চাই মিঠাকৈ হাঁহিলে। ‘ৰ’টলিন বগ’ শেষ হোৱাৰ পিছতে ৰায়ানে ক’লে,
‘তোমাৰ পাল এইবাৰ। প্ৰিয় গান এটা বজোৱাচোন।’
তাই যেন কিছু অসুবিধাত পৰিল। অলপ ভাৱি ক’লে,
‘মোৰ আটাইতকৈ প্ৰিয় গান বুলি ক’লে অসমীয়া গানহে ওলাব!’
‘অসমীয়া? বজোৱা তেন্তে! শুনিম আকৌ।’
‘একো নুবুজিবা যে তুমি!’
‘বুজাই দিবা আকৌ! গানৰটো ভাষা নাথাকে। গানৰ ভাষা বিশ্বজনীন, নহয় জানো?’
ৰায়ানৰ কথাই তুলিকাক কিছু ভৰসা দিলে কিজানি। তাই স্পটিফাই এপত বিচাৰি প্লে’ টিপাৰ লগে লগেই গাড়ীত ভাঁহি আহিল দীপালী বৰঠাকুৰৰ দৰদী কণ্ঠ, ‘বন্ধু, সময় পালে আমাৰ ফালে এবাৰ আহি যাবা…।’
ৰায়ানে গান শুনি শুনি নীৰৱে গাড়ী চলাই গ’ল। কিন্তু সেই কণ্ঠ আৰু সুৰে যেন তুলিকাক আছন্ন কৰি পেলালে। গানটো শেষ হোৱাৰ পিছত সি মাত লগালে,
‘বেলেগ ঠাঁচ আৰু সুৰৰ গান- কিন্তু মাতটোত যে কি এক যাদু আছে! বুকুত লাগি যোৱা গান। গানটো কিহৰ বিষয়ে কোৱাচোন!’
গান শেষ হৈছিল কিন্তু তুলিকা তেতিয়াও সেই প্ৰিয় গানৰ মায়াত ডুবি আছিল। আবেগ সনা মাত এটাৰে তাই ক’লে,
‘এয়া দিপালী বৰঠাকুৰৰ গান। তেওঁ নগৰীয়া বন্ধুক নিজৰ গাঁৱলৈ মাতিছে। অসমীয়া গাঁৱৰ চিনাকি ৰূপ এটাৰ কথা কৈছে গানৰ মাজেৰে।’
‘তোমাৰ কাৰণে কিজানি বহুত নষ্টালজিক সেয়া, নহয় তুলিকা?’ তুলিকাৰ আবেগে যেন ৰায়ানকো স্পৰ্শ কৰিলে।
‘বহুত!’ পাৰ ভঙা নৈৰ দৰে তুলিকাৰ মুখেৰে ওলাই আহিল দিখৌৰ পাৰৰ অসমীয়া গাঁৱৰ ৰূপ আৰু ৰঙৰ কাহিনী। বহু হাঁহাকাৰ আৰু অভাৱৰ মাজতো শুকাই নোযোৱা গাঁৱৰ নিভাঁজ আন্তৰিকতাৰ কথাবোৰ। ৰায়ানে সকলো মন দি শুনি গ’ল- ইটো সিটো বহুতো প্ৰশ্ন সুধি গ’ল। তাৰ যেন কৌতুহলৰ শেষ নাই। যেন সি তুলিকাৰ সেই পৃথিৱীখন ভালকৈ চিনি ল’ব খুজিছে। দুয়োখন পৃথিৱীৰ মাজত এখন সাঁকো গঢ়াৰ হেঁপাহ কৰিছে!
ইতিমধ্যে সিহঁতৰ বাওঁকাষে নামনি লখ আৰ্ণৰ নীলিম ঢৌ দেখা দিছে। সেই সীমাৰে অলপ আগবাঢ়িয়ে পেটিগ’ টাউন। উত্তৰ আয়াৰলেণ্ডৰ এই সীমামূৰীয়া ঠাইখন তুলিকাই চিনি পায়। কেইমাহ মানৰ আগতে ইয়াৰে ৰাজহুৱা সভা এখনলৈ তাই ফিয়নাৰ সৈতে আহিছিল। টাউনখন পাৰ হওঁতে ৰায়ানে সুধিলে,
‘তোমাৰ ৰিপাব্লিকলৈ যোৱাৰ ভিজা আছে নহয়?’
‘ইমান সোনকালে সুধিলা!’ তুলিকাই জোকোৱাৰ সুৰত ক’লে। দুয়ো একেলগে হাঁহি পেলালে।
‘কথাটো ভবাই নহয় জানা! অৱশ্যে ব্ৰেক্সিটৰ পিছত আমিও হয়তো একেই পথৰে যাত্ৰী হ’বগৈ পাৰোঁ- কোনে জানে!’
ৰায়ানে এটা হুমুনিয়াহ কাঢ়িলে। সি একো নোকোৱাকৈয়ে তুলিকাই বুজিলে। কালি নিশা বাতৰিত তাই দেখিছে, যুক্তৰাজ্যৰ নতুন প্ৰধানমন্ত্ৰী ব’ৰিছ জনছনে ব্ৰেক্সিটৰ বাবে এইবছৰৰ ৩১ অক্টোবৰৰ সীমা বান্ধি দিছে। কৈছে, আয়াৰলেণ্ডৰ বেকষ্টপ চৰ্ততে ব্ৰেক্সিটৰ প্ৰত্যাহাৰ সন্ধি বা উইথড্ৰয়েল এগ্ৰীমেণ্টখনে বাৰে বাৰে উজুটি খাই থকাতো আৰু চাই থাকিব নোৱাৰি। সকলোৱে তলে তলে গুণাগথা কৰিবলৈ লৈছে যে ব’ৰিছ জনছনে যেনেকৈ হ’লেও ব্ৰেক্সিট কাৰ্যকৰী কৰিহে এৰিব। হয়তো কোনো বিষয়ৰ মীমাংসা নোহোৱাকৈয়ে ন’ ডিল ৰূপতে হয়তো ব্ৰেক্সিট কাৰ্যকৰী হ’বলৈ আগবাঢ়িছে। কিন্তু লণ্ডনৰ সেই ৰাজনীতিবিদসকলে যেন ভাৱি চাব খোজা নাই সেই চৰ্তত ওলমি ৰোৱা ওঠৰ লাখ আইৰিছ লোকৰ জীৱনৰ কথা।
‘ডনীগলত সোমাইছোঁ নহয় আমি?’ প্ৰসংগ সলাবলৈকে তাই সুধিলে।
‘অঁ, ৰিপাব্লিক অব আয়াৰলেণ্ডৰ এই ডনীগলৰ ৰং-ৰূপৰ কথা জানাই চাগৈ তুমি?’ ডনীগলে যেন ৰায়ানৰ মুখখন পুনৰ পোহৰাই তুলিলে।
জানে তাই। বহুতৰ পৰাই শুনিছে ৰিপাব্লিক অব আয়াৰলেণ্ডৰ একেবাৰে উত্তৰ মূৰৰ এই কাউণ্টিৰ কথা। অপৰূপা প্ৰকৃতি আৰু সংস্কৃতিৰে সমৃদ্ধ এই ডনীগল। আজি পিছে সিহঁত ডনীগল টাউনলৈ নোসোমাল। টাউনৰ কাষেৰে যোৱা ঘাইপথ পাৰ হৈ গাড়ীখনে সাগৰীয় বাট এটা ল’লে। বাটৰ বাওঁকাষে উত্তৰ আটলাণ্টিক মহাসাগৰৰ ঢৌয়ে সেউজীয়া পথাৰবোৰৰ সৈতে যেন লুকাভাকু খেলিবলৈ ল’লে! এপাকত সাগৰখন সিহঁতৰ নিচেই কাষ পায়হি- আনপাকত সেউজীয়া পথাৰবোৰে মূৰ দাঙি উঠে। সেই অপৰূপ শোভা চাই চায়ে কেতিয়ানো সিহঁতে ঘাইপথ এৰি আহিল তাই গমকে নাপালে যেন!
ক্ৰমান্বয়ে বাটটো ঠেক হৈ আহিল। বাটৰ দুয়োকাষে সৰু সৰু শিলাময় টিলা। চকুৰে মনালৈকে কোনো ডাঙৰ গছ-গছনি নাই। কেৱল চুটি চুটি বিস্তীৰ্ণ ঘাঁহ। অ’ত ত’ত দুই এটা সৰু ঘৰ। দেখাত ফাৰ্মহাউছ যেনেই লাগে। নীলা আকাশখন ইয়াৰ পৰা আৰু ডাঙৰ যেন লাগিল। কৌতুহলেৰে তুলিকাই সকলোফালে চাবলৈ লাগিল। কিছুপৰৰ পিছতে গাড়ীখন সোঁফালে ঘুৰিল। বাটটো আগতকৈও ঠেক হৈ আহিল। কিন্তু সেই উপপথৰ শেষত ধৰা দিলে এটা আহল-বহল পাৰ্কিং লট। তাৰে শাৰী শাৰী গাড়ীৰ লগত ৰায়ানে তাৰ টয়’টা কৰ’লাখন ৰখালে।
‘ইয়াৰ পৰা অলপ খোজকাঢ়িব লাগিব দেই! আহা!’ কৌতুহলত জিলমিলাই উঠা তুলিকাৰ দুচকুলৈ চাই ৰায়ানে সোঁহাতখন আগবঢ়াই দিলে।
পৰম বিস্ময় লৈ তুলিকা নামি আহিল। ওলায়ে দেখা পালে সিহঁতৰ বাওঁকাষে সীমাহীন সাগৰ। সোঁকাষে শিলাময় পাহাৰ। কংক্ৰীটৰ থিয় বাটটোৰে দুয়ো যিমানে আগবাঢ়িল সিমানেই খৰকৈ এক অপূৰ্ব দৃশ্যপটে সিহঁতৰ সন্মুখত ধৰা দিলেহি। বেলি লহিয়াবলৈ তেতিয়াও কিছুপৰ বাকী। বতাহত উৰি আহিল বনৰীয়া ফুল আৰু সাগৰৰ লুণীয়া গোন্ধ। তুলিকাৰ চুলিবোৰ উৰিবলৈ ধৰিলে। তাৰ মাজেৰেই তাই দেখা পালে, সিহঁতৰ সন্মুখত সেয়া উত্তাল আটলাণ্টিক মহাসাগৰ। তাৰ ঢৌবোৰে প্ৰচণ্ড গৰ্জন তুলি অবিৰত খুন্দা দিছেহি শিলাময় পাহাৰৰ থিয় গড়াবোৰত। প্ৰতিটো খুন্দাতে চৌদিশে ছিটিকি পৰিছে ঢৌবোৰৰ সহস্ৰ কণা। যেন বাৰে বাৰে সাগৰৰ ঢৌয়ে সেই পাহাৰটো গিলি পেলাব খুজিছে। কিন্তু বাৰে বাৰে সেই ৰুক্ষ বুকুত থাম কাটিবলৈ বাধ্য হৈছে। ইমান নাটকীয় আৰু ভয়ংকৰ কিন্তু কি এক অপূৰ্ব প্ৰকৃতিৰ সেই ৰূপ।
বাটৰ কাষত থকা ৰেলিঙত ধৰি থৰ হৈ সেই ৰূপ চাই ৰ’ল তুলিকাই। কাষ চাপি আহি ৰায়ানে ক’লে,
‘এয়াই শ্লিভ লীগ পৰ্বত। সমগ্ৰ ইউৰোপৰ ভিতৰতে সৰ্বোচ্চ সাগৰীয় ক্লিফ বোৰৰ এটা।’
লোহাৰ ৰেলিঙেৰে বেৰি থোৱা ভিউ পইণ্টলৈকে গৈ যিমান পাৰি ওচৰৰ পৰা দুয়ো সেই ৰূপ উপভোগ কৰিলেগৈ। তুলিকাৰ ভাৱ হ’ল তাই যেন পৃথিৱীৰ শেষ সীমা পালেহি- যেন সময় ৰৈ গৈছে সেই প্ৰান্তত- জলীয় বাষ্প হৈ উৰি গৈছে পোৱা-নোপোৱাৰ সকলো হিচাপ।
‘কি ধুনীয়া, ৰায়ান!’ তাই ফুচফুচাই কোৱাৰ দৰে ক’লে। যেন ক্ষন্তেকৰ বাবেও বতাহৰ সেই হোহোৱনি আৰু সাগৰৰ গৰ্জনৰ ৰোষত পৰিব নোখোজে তাই।
‘এই শ্লিভ লীগ ক্লিফছ মোৰ প্ৰিয় ঠাইবোৰৰ এখন জানা! আজিলৈকে বহুবাৰ আহিছোঁ যদিও প্ৰতিবাৰেই এই ৰূপে- প্ৰকৃতিৰ অপাৰ শক্তিৰ এই নমুনাই মোক বিস্মিত কৰি তোলে!’ মন্ত্ৰমুগ্ধৰ দৰে ৰায়ানেও ফুচফুচাই ক’লে।
ভিউপইণ্টৰ পৰা নামি আহি দুয়ো বতাহৰ কোবৰ পৰা আঁৰ লৈ মুকলি ঘাঁহনিতে বহিলহি। সিহঁতৰ সোঁকাষে শ্লিভ লীগৰ অপৰূপ খেলা। কিন্তু ভিউপইণ্টতকৈ এই ঠাইত গৰ্জনৰ শব্দ কিছু কম। সিহঁতৰ সন্মুখত আটলাণ্টিক মহাসাগৰ। তুলিকাই চুলিখিনি লাহেকৈ সামৰি পিছলৈ বান্ধি ল’লে। তাকে কৰোঁতে ৰায়ানৰ বাহুত লাহেকৈ খুন্ধা খালে তাইৰ সোঁবাহু। ৰায়ানে এপলকৰ বাবে তাইলৈ চালে। মাথোঁ এপলক। তাৰ পিছতে দুচকু আঁতৰাই নিলে সি। কিন্তু মুহূৰ্ততে যেন তুলিকাই পঢ়ি পেলালে সেই নীলিম দুচকুত আঁকি থোৱা ভাষা। ভৰিৰ পৰা মূৰলৈ এক তীব্ৰ শিহৰণ বৈ গ’ল তাইৰ!
বেছ কিছুপৰ দুয়ো অস্তগামী সুৰুযৰ ৰাঙলী আভাৰে আকাশখন কণ কণকৈ লাজুকী হৈ পৰা চাই ৰ’ল। এটা সময়ত ৰায়ানে ক’লে,
‘তুমি যে সঁহাৰি দিলা, এনেকৈ একেলগে এটা দিন কটাবলৈ ওলাই আহিলা সেইটোত মোৰ বহুত ভাল লাগিছে জানা!’
তুলিকাই একো নকৈ লাহেকৈ হাঁহিলে মাথোঁ। তাই যে বৰ অসহজ, বৰ অনিশ্চিত এই পৰিৱেশত! ৰায়ানে পুনৰ ক’লে,
‘সেই যে কাৰলিউ ক্ৰুজত প্ৰথম তোমাক দেখিছিলোঁ সেইদিনাও লখ আৰ্ণৰ বতাহে তোমাৰ চুলি উৰুৱাইছিল। সেইদিনাই কিবা এটা ভাল আগি গৈছিল তোমাক।’
তাই গাল দুখন অলপ ৰঙা পৰিল। ৰায়ানৰ দৰে ইমান মুকলিকৈ তাই হৃদয়ৰ অনুভৱ উদঙাই দিব নাজানে। কওঁ নকওঁকৈ তাই এইবাৰ কৈ পেলালে,
‘বহুত সংকোচ আৰু সন্দেহ দেও দি মই আহিছোঁ ৰায়ান- তুমি সেয়া কল্পনাও কৰিব নোৱাৰিবা কিজানি!’
‘হ’ব পাৰে। মাথোঁ এটা কথা ক’ব খোজো - মই তোমাক জানিব খোজো। সঁচা অৰ্থত। তোমাৰ সৈতে সময় কটাব বিচাৰোঁ। ডেটত আহিছোঁ মানেই বিশেষ কিবা সময় সীমা আৰু আশা বা প্ৰতিশ্ৰুতি মই বিচৰা নাই।’
তাই যেন অলপ আচৰিত হ’ল। তাইৰ বাবে যে সেয়া একেবাৰে নতুন ধাৰণা। বিদ্যুতক প্ৰথম লগ পোৱাৰ দিনাইতো এটা সময় সীমা আছিল- এটা উদেশ্য আছিল। এবছৰৰ ভিতৰত বিয়া এখনৰ। যিমানবাৰেই তাক লগ পাইছিল, প্ৰতিক্ষেত্ৰতে তাই নিজকে সুধিছিল- সেই ল’ৰাজনক তাই ভাল পাব পাৰিবনে, একেলগে এটা জীৱন কটাব পাৰিবনে! তাই সেইবোৰ একোকে ক’ব নোৱাৰিলে, আজি যেন সেয়া কোৱাৰ কথা নহয়। তাৰ সলনি সুধিলে,
‘কিয় জানিব খোজা মোক?’ যেন তাইৰ বিশ্বাস নহ’ল কোনোবাই সেই গভীৰতা আৰু আন্তৰিকতাৰে তাইক বুজিব খোজে; সঁচা অৰ্থত জানিব খোজে তাইৰ অন্তৰ্জগতত কিহৰ এক অবিৰত উখল-মাখল।
সেই প্ৰশ্নটোৱে ৰায়ানক বিব্ৰত নকৰিলে। বিশেষ নভৱাকৈয়ে সি ক’লে,
‘মনত আছেনে তোমাৰ, কাৰলিউ ক্ৰুজৰ দিনা তুমি একেথৰে চাই আছিলা মোলৈ! কাষ চাপি আহি মাত লগাওঁতে হাঁহিছিলা। পিছত মাৰ্কে আমাক চিনাকি কৰি দিওঁতেও খিলখিলাই হাঁহিছিলা। সেই হাঁহিয়ে মোৰ বুকুখন ভৰাই পেলোৱা যেন লাগিছিল। কিন্তু একেসময়তে অনুভৱ কৰিছিলোঁ তোমাৰ চকুহালত সেই হাঁহিৰ সলনি জিলমিলাইছিল কিবা এক অনামী দুখ। তাৰ পাছতো বহুকেইবাৰ তোমাক লগ পাইছোঁ- তোমাৰ সৈতে সময় কটাইছোঁ। প্ৰতিবাৰেই তোমাৰ দুচকুৰ সেই দুখে মোক বিহ্বল কৰি পেলাইছে। কৌতুহলী কৰিছে- কিবা এক মায়া হৈ টানি নিছে মোক তোমাৰ কাষলৈ।’
এইবাৰ যেন তুলিকাৰ কান্দি পেলাবৰ মন গ’ল। কেনেকৈ ৰায়ানে তাইৰ হৃদয়খন চিনি পেলাইছে? কেনেকৈ পঢ়ি পেলাইছে তাইক বাহিৰে-ভিতৰে? আজিলৈকে কাৰো সন্মুখত তাই এনেকৈ ধৰা পৰি যোৱা নাই। কাৰো পৰাই নিজকে লুকুৱাবলৈ বুলি এনেকৈ হাবাথুৰি খোৱা নাই।
‘ৰায়ান! সেইবোৰ পাতিবলৈ কষ্ট হয় মোৰ!’ তাই কোনোমতে ক’লে।
ৰায়ানে বুজিলে। নিজকে যেন সোঁৱৰালে। ৰ’ৰী জিৰ উৎসৱত সেইনিশা তুলিকাই কৈছিল শৈশৱৰ কথা। বিদ্যুতৰ সৈতে বিয়াৰ কথাওতো কৈছিল। এইবাৰ নিজকে সামৰি লৈ ৰায়ানে কোমল মাতেৰে ক’লে,
‘জানো, তুলিকা। সেয়া বুজোঁ মই। কিন্তু তোমাৰ সেই অতীতক অতীত হৈ থাকিবলৈকে দিব নোৱাৰিনে? সেয়া একাষৰীয়া কৰি এবাৰ বৰ্তমানটো চোৱাচোন। ৰাঙলী আকাশখনৰ তলত সৌৱা শ্লীভ লীগ ক্লিফৰ গৰ্জন শুনি পৃথিৱীৰ অপৰূপ শোভা চাই আমি ইয়াত বহি আছোঁ। এই মুহূৰ্তত কি এক সুন্দৰ পৃথিৱীত জীয়াই আছোঁ আমি, নহয়? সেইকাৰণেই এই ঠাই মোৰ ইমান প্ৰিয় জানা! এই ঠায়ে মোক সোঁৱৰাই দিয়ে বুকুত লৈ ফুৰা হাহাঁকাৰবোৰ দেও দিও বৰ্তমানটো লৈ যে সঁচা অৰ্থত সুখী হ’ব পাৰি। এই ঠাইখনে সোঁৱৰাই যায় এই পৃথিৱী কিমান মোহনীয়া- এই জীৱন কিমান সুন্দৰ। এই শ্লীভ লীগে প্ৰতিবাৰে মোক যে জীৱনশক্তি ঘুৰাই দিয়ে।’
ৰায়ানে যেন মিচেলৰ কথাকে দোহাৰিলে, এনে লাগিল তুলিকাৰ। সঁচাইতো, অতীতক অতীতৰ বুকুতে এৰি ফাৰমানাত তাই বৰ্তমানৰ জীৱনটো গঢ়িবলৈ শিকিছে। নিজৰ আশা- আকাংক্ষা, ভাল লগা-বেয়া লগা সকলোবোৰেই চোন নতুনকৈ চিনিছে। অতদিনে যেন অন্ধৰ দৰে পৰিয়াল বা সমাজে যেনেকৈ যি বিচাৰিছে তেনেকৈয়ে তাই সকলো বিনা প্ৰতিবাদে কৰি আহিছে। আনকি- আনকি সেই ঘৰ-সমাজ এৰি এই বিদেশত থিতাপি লোৱা তিনিবছৰ হৈ গ’ল- এতিয়াও সেই একেডাল শিকলিয়েই তাইক টানি লৈ ফুৰিছে। কিন্তু অতদিনে তাই জানো সঁচা অৰ্থত এবাৰো সুখী অনুভৱ কৰিছিল? তাই কৈ পেলালে,
‘ঠিকেই কৈছা ৰায়ান। মোৰো একেই অনুভৱ হৈছে আজি- এই জীৱনৰ কাৰণে নিজকে ভাগ্যৱান যেন লাগিছে। প্ৰথমবাৰৰ বাবে।’
ৰায়ানে যেন বহু আশাৰে বাট চাই থকা কথা এষাৰহে শুনিলে! তাতে খপকৈ থিয় দি লৈ সি ক্লিফৰ ফালে চাই হাতজোৰ কৰাদি কৰি চিঞৰ মাৰি ক’লে,
‘আহ, বহুত ধন্যবাদ শ্লীভ লীগ!’
তাৰ কাৰবাৰ দেখি তুলিকাই খিলখিলাই হাঁহি পেলালে। ৰায়ানে অযুত আবেগেৰে তাইলৈ চাই সোঁহাতখন আগবঢ়াই দি ক’লে,
‘ব’লা, এতিয়া গৈ আয়াৰলেণ্ডৰ বিখ্যাত ফিছ এণ্ড চিপছ খামগৈ।’
তুলিকাই হাঁহি হাঁহিয়ে এইবাৰ নিজৰ হাতখন আগবঢ়াই দিলে। বিনা সংকোচেৰে।
‘আজি টুলীলৈ নোযোৱা নেকি দেউতা?’
মিনলাই লাহেকৈ হেঁচুকি দিয়াত মাৰ্ক যেন চমক খাই উঠিল। তেওঁ বাৰাণ্ডাৰ আৰামী চকীখনতে বহি লৈ কিতাপ এখন পঢ়ি আছিল। স্প্ৰুচ গছজোপাৰ চিৰিলি পাতৰ মাজেৰে আবেলিৰ কোমল ৰ’দজাক তেওঁৰ গাত পৰিছিলহি। তাৰে আমেজ লৈ পঢ়ি থকাৰ মাজতে চিলমিলকৈ টোপনি যোৱাৰ দৰেই হৈছিল কিজানি!
ঠিকেইতো, আজি বুধবাৰ। প্ৰতি বুধবাৰে আবেলি তেওঁলোক টুলীৰ অৰণ্যলৈ খোজ কাঢ়িবলৈ যায়। মিনলাই কিজানি প্ৰথম খোজ কাঢ়িবলৈ লোৱাৰ সময়ৰ পৰাই তেওঁলোকৰ এই নিয়মীয়া ৰুটিন। কিন্তু সেই জীৱনটোৱে একে নাথাকিল যেতিয়া এনে দৈনন্দিন ৰুটিনৰ মূল্য কি থাকিল? সেইবাবেই কিজানি অতদিনৰ অভ্যাসটোও আজি মাৰ্কৰ মনত নপৰিল! বৰ খৰকৈ যেন সকলো সলনি হৈ গৈছে। এই ঘৰ, এই জীৱন- সকলো অচিনাকি হৈ পৰিছে মাৰ্কৰ বাবে। আন্যাই এই ঘৰ এৰি ওলাই যোৱাৰে পৰা তেওঁ যেন ক্ৰমাৎ নিজকে হেৰুৱাবলৈ আৰম্ভ কৰিছে। ভেৰ’নিকাৰ ঘৰত আন্যাৰ জীৱনৰ নতুন অধ্যায়টোয়ে যে মাৰ্কৰ স্বাভাৱিক জীৱনটো ঢাহি-মোহাৰি লৈ গ’ল।
‘ওলোৱাগৈ দেউতা। আজি বতৰ ভাল। চৰাই চাবলৈকো ভাল লাগিব।’ দেউতাকৰ মনৰ অৱস্থা বুজিয়ে যেন মিনলাই একপ্ৰকাৰ জোৰ কৰিলে। তাইৰ এঘাৰবছৰীয়া হৃদয়খনেও অনুভৱ কৰিছে মাক যোৱাৰে পৰা দেউতাকৰ যেন উশাহবোৰ কষ্টকৰ হৈ পৰিছে, খেলিমেলি হৈ গৈছে গতানুগতিক জীৱন। সেইবাবেই মিনলাই নিজেই মাক আৰু দেউতাকৰ সৈতে ভাগে ভাগে কটাব লগা সময় মিলাই লৈছে - তাই এসপ্তাহ মাকৰ সৈতে থাকিব, এসপ্তাহ দেউতাকৰ সৈতে। আন্যা সেই একেটা বাটতে থকা ভেৰ’নিকাৰ ঘৰত। গতিকে তাইৰ অহা-যোৱাত একো অসুবিধা নহয়। মাৰ্ক আৰু আন্যাই সেয়া বিনা প্ৰতিবাদে মানি লৈছে। কেতিয়াবা যে আঁউসীৰ অন্ধকাৰে দিকভ্ৰান্ত কৰি পেলোৱা মাক-দেউতাকক চাকি এগছি হৈ পোহৰ দেখুৱাব লগা হয় আপোন সন্তানেই। আজিৰ এইটো কাৰণতে তাই স্কুলৰ পৰা বাহিৰে বাহিৰে দেউতাকৰ ওচৰলৈকে আহিছে।
অগ্যতা মাৰ্ক চকীখনৰ পৰা উঠি ঘৰৰ ভিতৰলৈ সোমাই গ’ল। ৰ’দজাক এতিয়াও উজ্বল যদিও সন্ধিয়ালৈ ঠাণ্ডা লাগিব পাৰে। তাতে লখ আৰ্ণৰ পাৰত বতাহৰ কোবটোও বেছি। সেয়ে তেওঁ পাতলীয়া জেকেট এটা গাত লগাই ল’লে।
‘ব’লা, মই সাজু!’ বাহিৰতে ৰৈ থকা মিনলাৰ কান্ধত হাতখন থৈ মাৰ্কে ক’লে। দুয়ো পদূলিৰ মূৰৰ কণমানি কাঠৰ গেইটখন ঠেলি ওলাই আহিল।
ফাৰমানাৰ চাৰ্চ হিল নামৰ টিলাটোৰ নামনিত তেওঁলোকৰ ঘৰখন। আহল-বহলকৈ দুমহলীয়া এটা বাংল’। তাৰপৰা টুলীৰ অৰণ্যলৈ খোজেৰে মাথোঁ আধাঘণ্টাৰ বাট। নামনি লখ আৰ্ণৰ দক্ষিণ পাৰটোৰ লখৰ ফাললৈ সোমাই যোৱা ঠাইডোখৰ আগুৰি টুলীৰ এই অৰণ্য। আচলতে আজি বাৰ বছৰৰ আগেয়ে এই ঘৰ কিনাৰ এটা কাৰণেই আছিল ঘৰৰ পৰা তেনেই ওচৰত থকা নামনি লখ আৰ্ণ আৰু তাৰ পাৰে পাৰে থকা সেউজীয়া অৰণ্যৰ লানি।
‘যেতিয়াই মন যায় লখৰ পাৰলৈ গুচি আহিব পাৰিম। ইয়াৰ পাৰৰ অৰণ্যবোৰত ঘুৰি ফুৰিব পাৰিম- আৰু কি লাগিছে!’ ঘৰতো প্ৰথম চোৱাৰ দিনা হাঁহি হাঁহি আন্যাই কৈছিল।
সেই মুহূৰ্তত আন্যাৰ চকুযুৰিত জিলমিলাই থকা সপোনটোৰ মায়াত ডুব গৈছিল মাৰ্ক। কৃতজ্ঞ হৈ পৰিছিল তেওঁৰ বাবেই নিজা দেশ আৰু পৰিয়াল এৰি আহি এই অজান্তি মুলুকত ঘৰ এখন পাতিব খোজা সেই আপোন মানুহগৰাকীৰ প্ৰতি। আন্যা নিজে ৰিয়েল ইষ্টেটৰ এজেণ্ট। ঘৰ কিনা-বেচাই তেওঁৰ পেছা। গতিকে এনে এটা ঘৰৰ মূল্য তেওঁ ভালদৰেই বুজিছিল। সেইবাবেইতো মিউনিখৰ পৰা আহি এবছৰৰ ভিতৰতে ফাৰমানাত নিজৰ এটা এজেঞ্চি বহুৱাব পাৰিছিল। কিন্তু আন্যাই জানো বুজিব সপোন ভঙা ঘৰ এখন কেনেকৈ শূন্য হৈ পৰে- কেনেকৈ হেৰাই যায় সুখ আৰু পৰিপূৰ্ণতাৰ শীতল ছাঁয়া? সেই ঘৰৰ জঁকা হৈ থিয় দি ৰয় মাথোঁ কংক্ৰিটৰ চাৰি বেৰা!
নাই নাই, মাৰ্কে কিয় কথাবোৰ এনেকৈ ভাৱিছে- নিজকে যেন প্ৰবোধ দিলে তেওঁ। যিমানেই হৃদয় বিদৰা সত্য নহওক, এই দু:সহ সময়ৰ বাবে, কঠিন বাস্তৱৰ বাবে তেওঁ আন্যাক দোষী সাজিব নোৱাৰে। কেৱল মাৰ্ক আৰু মিনলাৰ বাবেই আন্যাই হৃদয়ৰ সেই সত্যক আওকাণ কৰা হ’লে বা ভিতৰি হাঁহাকাৰ লৈ সুখী হোৱাৰ অভিনয় কৰি থকা হ’লে তেওঁ জানো নিজকে ক্ষমা কৰিব পাৰিলেহেঁতেন? আজি এমাহৰ আগতে ভেৰ’নিকাৰ ঘৰলৈ বুলি নিজৰ বয়-বস্তুবোৰ সামৰি থকাৰ পৰত আন্যাক তেওঁ নিজেই কৈছিল,
‘তোমাৰ সিদ্ধান্তক মই সন্মান কৰোঁ৷ কিন্তু, তুমি যাৰ লগতে নাথাকা, যেনেকৈয়ে নাভাৱা তোমাৰ প্ৰতি মোৰ ভালপোৱা, সেই টান একেই থাকিব আন্যা।’
আন্যাই কান্দি পেলাইছিল। তেওঁক সাবটি ধৰি হুকহুকাই কান্দি উঠিছিল মাৰ্কেও। আপোন মানুহজনীৰ চকুপানীৰ মাজেৰেও সুখৰ তিৰবিৰণি দেখা পাইছিল তেওঁ। এটা যেন গধুৰ শিল খহি পৰিছিল আন্যাৰ বুকুৰ পৰা। ইমানখিনিৰ পিছত তেওঁ সেই মানুহজনীক দোষী সাজিব নোৱাৰে।
‘তুমি ঠিকে আছা দেউতা?’ মিনলাৰ প্ৰশ্নটোৱে যেন মাৰ্কৰ সম্বিত ঘুৰাই আনিলে। নীৰৱে খোজ কাঢ়ি আহি তেওঁলোক লখ শ্ব’ৰ পথ পাৰ হ’বৰ হ’লেই। তাৰ পৰা পূবলৈ যোৱা ঠেক পকী বাটটোৰে আগবাঢ়ি গ’লেই টুলীৰ অৰণ্য আৰু দূৰ্গ।
‘ঠিকে আছোঁ মিনলা। তুমি? তোমাৰ স্কুল কেনে গ’ল আজি?’ স্বাভাৱিক হোৱাৰ যত্ন কৰি মাৰ্কে সুধিলে।
এনেয়ে এই ঠেক বাটটো পালেই মিনলাই খোজ কঢ়াৰ সলনি দুপ মাৰি মাৰি যোৱাদি যায়। কেতিয়াবা মাৰ্ক আৰু আন্যা কথা পতাত ব্যস্ত হৈ থাকিলে তাই দৌৰ দিয়ে বাটৰ দুয়োকাষে থকা পথাৰলৈ। প্ৰায়বোৰ পথাৰত এই সময়ত শুকান ঘাঁহনি- মাজে মাজে দুই এজোপা জোপোহা গছ। মিনলাই সেইবোৰৰ পৰা ভিন্ন ৰঙী বনৰীয়া ফুল বিচাৰি আনিবলৈ স্ফূৰ্তি পায়। আজি পিছে তাই সেইবোৰ একোকে নকৰিলে। শান্তভাৱে দেউতাকৰ লগে লগে খোজ দি গ’ল। আনকি লখ শ্ব’ৰ পথটো পাৰ হওঁতেই ধৰি লোৱা দেউতাকৰ সোঁহাতখনো এৰি নিদিলে।
‘স্কুল ঠিকেই গ’ল! আজি আমাৰ ক্লাছত সুধিছিল, আমি ডাঙৰ হ’লে কি হ’ব বিচাৰোঁ। মই সেয়ে তোমাৰ কথা ক’লোঁ জানা!’
‘মোৰ কথা? কি ক’লা?’ মাৰ্ক অলপ আচৰিত হ’ল যেন।
‘ক’লোঁ, ময়ো ডাঙৰ হ’লে তোমাৰ দৰে বিজ্ঞানী হ’ব খোজো। ক’লোঁ তুমি যে চৰাই ইমান ভাল পোৱা। ফাৰমানাৰ গোটেইবোৰ চৰাই তুমি চিনি পোৱা আৰু সিহঁতেও তোমাক ভালকৈয়ে চিনি পায়!’
মিনলাই কথা কেইষাৰ এনেকৈ ক’লে যেন সেয়া এক সহজ সত্য- কোনো সন্দেহৰ থল নাই তাত।
মাৰ্ক অভিভূত হৈ পৰিল। আন্যা বা তেওঁ নিজে কেতিয়াও এই কথাটো মিনলাক সোধাই নাছিল। তাইৰ কণমানি আকাশখন তেওঁলোকৰ আশা-আকাংক্ষাই ছাটি পেলোৱাতো তেওঁলোকে বিচৰা নাছিল- এতিয়াও নিবিচাৰে। মিনলাই নিজেই নিজৰ বাট বিচাৰি লওক- সেয়া আন্যাৰ একান্তই ইচ্ছা। মাৰ্কৰো।
‘মোৰ দৰে হ’বা তুমি? চৰাইবোৰেনো মোক চিনে বুলি কেনেকৈ জানিলা?’ মিচিকিয়া হাঁহি এটাৰে তেওঁ সুধিলে।
‘তোমাৰ দৰে হ’লে যে ধুনীয়া ধুনীয়া ঠাই চাবলৈ পাম, যেতিয়াই মন যায় হাবিয়ে-জংঘলে ঘুৰি ফুৰিব পাৰিম, ঢেৰ বনৰীয়া ফুল গোটাব পাৰিম- সেইকাৰণেই আকৌ।’ তাই দেউতাকলৈ চাই হাঁহিলে। মাৰ্কৰ মুখত হাঁহি বিৰিঙাব পাৰি যেন তাইৰ নিজকে বিজয়ীৰ দৰে লাগি গ’ল! অলপ ৰৈ তাই আকৌ ক’লে,
‘চৰাইবোৰে তোমাক চিনে কাৰণেইতো তোমাক লগ পাবলৈ আহে আকৌ! নহ’লে কোনেও নেদেখা চৰাইবোৰো তুমিয়ে কেনেকৈ প্ৰথম দেখাগৈ?’
এইবাৰ হো-হোৱাই হাঁহি পেলালে মাৰ্কে। মিনলাৰ কেকুঁৰা চুলিখিনিত মৰমেৰে হাত বুলাই দিলে। সঁচাই, এই চৰাইবোৰৰ সৈতে তেওঁৰ এক আত্মিক সম্পৰ্ক। বসন্ত অহাৰ লগে লগেই তেওঁৰ চকু আৰু কাণ সজাগ হৈ ৰয় প্ৰথম আলহী চৰাইকেইটাৰ বাবে। সময়মতে দেখা নাপালে, সিহঁতৰ মাত নুশুনিলে তেওঁ উচপিচাই থাকে। বন্ধুবৰ্গৰ লগত পাতে কোনোবাই বাৰীয়ে-জংঘলে বুলফিন্সৰ জাক দেখা পাইছে নেকি, ৱাৰ্বলাৰ চৰাইৰ মাত শুনিছে নেকি! প্ৰতিবছৰে সেই পৰিভ্ৰমী চৰাইবোৰক হেঁপাহেৰে ফাৰমানালৈ আদৰে, মাহৰ পিছৰ মাহ স্থানীয় চৰাইবোৰৰ প্ৰতিৰক্ষাৰ বাবে টাকুৰী ঘুৰাদি ঘুৰে মাৰ্কে। মিনলাৰ লগে লগে খোজ দি তেওঁ আজি প্ৰথমবাৰৰ বাবে ভাৱিলে, চৰাইবোৰৰ দৰেই ফাৰমানাৰ এই গছ-গছনিবোৰে তেওঁক চিনেনে? এই পথাৰ, লখ আৰ্ণৰ নীলিম ঢৌ, সুদূৰৰ সৰু-বৰ পাহাৰ এই সকলোবোৰেও একেদৰেই চিনেনে তেওঁক? চিনেনে ফাৰমানাৰ আত্মাই? সেই অনুভূতি এক শিহৰণ বৈ গ’ল মাৰ্কৰ মূৰৰ পৰা ভৰিলৈ!
দেউতাকে হঁহা দেখি মিনলাৰ মনটোও যেন মুকলি হ’ল। এইবাৰ তাই যোগ দিলে,
‘জানা দেউতা, জয়চে ক’লে সি ডাঙৰ হ’লে ফায়াৰমেন হ’ব। ৰঙা লাইট জ্বলাই লৈ ফায়াৰট্ৰাক খন চলাই জুই নুমুৱাই ফুৰিব হেনো।’ তাইৰ মাতৰ অসন্তুষ্টিৰ সুৰটোৱে মাৰ্কক আমোদ দিলে। মাৰ্ক আৰু আন্যাই মিনলাৰ মুখত এই জয়চৰ কথা কিমান যে শুনিছে! মিনলাৰ জীৱনৰ প্ৰথম ক্ৰাছ – প্ৰথম ভাল লগা! সেয়ে কিজানি তাই ভাৱি পোৱা নাই ফায়াৰমেনৰ গতিত পৰিৱেশ বিজ্ঞানীৰ থমকি ৰোৱাৰ আহৰি ক’ত থাকিব!
‘ফায়াৰমেনৰ কামো বহুত গুৰুত্বপূৰ্ণ মিনলা। তেওঁলোকে যে প্ৰতিদিনে কিমান মানুহক বিপদৰ পৰা বচায়!’
‘কিন্তু…কিন্তু দেউতা, সেই গাড়ীখনৰ চাইৰেণটোলৈ যে মোৰ ইমান ভয় লাগে। শুনিলেই বুকু কঁপি যায়, নহয়?’
মাৰ্কে হয়ভৰ দিলে। কিন্তু মনে মনে তেওঁ জীয়েকক লৈ এটা সকাহো অনুভৱ কৰিলে যেন। মাক-দেউতাকৰ ডিভৰ্চে অন্তত: এই বয়সতে তাইক সন্দিহান কৰি তোলা নাই সেই ৰোমাণ্টিক অনুভূতিবোৰৰ প্ৰতি।
তেওঁলোকৰ সোঁফালে ইতিমধ্যে টুলী দূৰ্গটো ধৰা দিছে। স্কটিছ শৈলীৰ সেই শিলৰ দুৰ্গৰ বহু অংশ জুইত জাহ গৈছে। কিন্তু কিছু অংশ অক্ষত এতিয়াও। সেইফালে চালে মাৰ্কে। মিনলাইও। এনেয়ে শনি বা দেওবাৰে তাত পৰ্য্যটক থাকেই। আজি পিছে নীৰৱ নিতাল হৈ এক নিৰ্মম ইতিহাস সাৱটি থিয় দি আছে আধাপোৰা শৈল দূৰ্গটো। ষোল্লশ শতিকাতে স্কটলেণ্ডৰ পৰা সপৰিয়ালে ইয়ালৈ আহি জন হিউমে এই দূৰ্গ সজাইছিল। বহুতো ইংৰাজৰ দৰেই তেৱোঁ এই আয়াৰলেণ্ডত বিশাল বাগিচা পাতিছিলহি। তাতে স্থানীয় কেথ’লিক আইৰিছ লোকসকলে মজদুৰি কৰিছিল। কিন্তু ইংৰাজৰ প্ৰভুত্বৰ দিনবোৰ লাহে লাহে সলনি হ’বলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। জাতীয়তাবাদী তেজ সমগ্ৰ আয়াৰলেণ্ডৰ সিৰাই সিৰাই জাগি উঠিছিল। আৰম্ভ হৈছিল ১৬৪১-ৰ আইৰিছ বিপ্লৱ।
ইংৰাজৰ জমিদাৰীত্ব নৎসাৎ কৰি নিজা মাটি-ভেঁটি পুনৰ দখল কৰিবলৈ আইৰিছসকলে অস্ত্ৰ ল’লে। তেনে এগৰাকী বিপ্লৱী সৈন্য ৰ’ৰি মেগুয়াৰে সেই সপোন সাকাৰ কৰিবলৈকে বৰদিনৰ আগদিনা আহি এই টুলী দূৰ্গ পাইছিলহি। তেওঁৰ লগত গাওঁ-ভুঁইৰ পৰা উঠি পৰি অহা অসংখ্য খেতিয়ক। ৰাইজৰ ৰূপ দেখি সেইসময়ত দূৰ্গত থকা হিউমৰ পত্নীয়ে ৰখীয়া-পৰীয়া সকলো লৈ আত্মসমৰ্পন কৰিলে। কিন্তু তাৰ পিছতো হিউমৰ পৰিয়ালক এৰি বাকী সকলোকে বৰদিনৰ দিনা হত্যা কৰা হ’ল। ৰ’ৰিৰ দলে দূৰ্গটো লুটপাত কৰি জ্বলাই দিলে। হিউমৰ পৰিয়ালে সেই নিৰ্মম বৰদিনৰ স্মৃতি লৈ স্কটলেণ্ডলৈ উভতি গ’ল, কেতিয়াও উভতি নহাৰ পণ লৈ!
‘আজি দূৰ্গলৈ নাযাওঁ দিয়া দেউতা।’ মিনলাই ক’লে।
মাৰ্কে হয়ভৰ দিলে। আজি তেওঁলোকে যেন সেই ট্ৰেজিক ইতিহাসৰ মুখামুখি হ’ব নোখোজে। সোঁৱৰিব নোখোজে দূৰ্গৰ বাহিৰে-ভিতৰে সিঁচৰতি হৈ থকা মাৰ্ক-আন্যা আৰু মিনলাৰ বুধবাৰৰ আবেলিবোৰ। সেয়াও যেন এই দূৰ্গৰে ট্ৰেজিক ইতিহাসৰ মাজত হেৰাই গ’ল! তাৰ সলনি দুয়ো সন্মুখৰ হাবিতলীয়া বাটটোৰে আগবাঢ়িল। টুলী বনাঞ্চলৰ সেউজীয়াই মেৰিয়াই ধৰিলেহি তেওঁলোকক। শাৰী শাৰী অ’ক আৰু বাৰ্চ গছে যেন মুহূৰ্ততে পৰিৱেশটোকে সলাই পেলালে। আবেলিৰ ৰ’দজাক এৰি তেওঁলোকে খোজ দিলে সেই গছৰ জুৰণীয়া ছাঁত। ব্ৰেম্ব’লৰ কাঁইটীয়া জোপোহাৰ আঁৰৰ পৰা থ্ৰাচ চৰাইৰ সতৰ্ক মাত ভাঁহি আহিল, ‘কি কিপ- কি কিপ- হুইইইই!’
মিনলাই সেইফালে চাই বিচাৰিব খুজিলে চৰাইটো। মাৰ্কে ক’লে,
‘সেইটো চৰাইৰ নাম চং থ্ৰাচ, মিনলা- গান গোৱা থ্ৰাচ চৰাই। ওচৰতে ক’ৰবাত সিহঁতৰ বাহো থাকিব পাৰে। দূৰৈৰ পৰাই চোৱা দেই!’
মিনলাই মূৰ দুপিয়ালে। কিন্তু একেসময়তে তাই ৰৈ হাউলি চোৱা বাটৰ দাঁতিৰ পৰা ডেইজী কেইপাহমান লৈ আহিল। মাৰ্কে এইবাৰ আপত্তি নকৰিলে। কাৰণ তেওঁ জানে হালধীয়া গুটিৰে বগা পাহিৰ এই ফুলপাহ মিনলাৰ প্ৰিয় ফুল। সেইখিনিৰ পিছতে বাটৰ দুয়োকাষে ৱিল’ আৰু অল্ডাৰ গছৰ লানি আৰম্ভ হ’ল। লখ আৰ্ণৰ পাৰ বাবেই এইখিনি ঠাই চেঁচুকীয়া। সেয়ে এইখিনিত ঢেঁকীয়া জাতীয় গছৰ ভিৰ। মিনলাই তাৰো পাত এখিলা ল’লে।
বেলি লহিয়াবৰ পৰতে তেওঁলোক গৈ লখ আৰ্ণ ওলালগৈ। পাৰতে সদায় বহা শিলছটাত দুয়ো বহি পৰিল। তেওঁলোকৰ সন্মুখত লখৰ সেন্দুৰীয়া ঢৌবোৰ জিলমিল কৰিছে। এজাক হাঁহ ফাৰমানাৰ আকাশেৰে ঘৰমুৱা হৈছে। সিহঁতৰ কাকলিতে মাৰ্কে গম পালে, সেয়া কানাডা গুজৰ জাক। তেতিয়াও দূৰৈৰ পানীত এহাল ৰাজ হংসই জলকেলি কৰি আছে। সেই সময় আৰু পৰিৱেশে যেন মাৰ্কক কিছু আবেগিক কৰি পেলালে। নোসোধো নোসোধোকৈও তেওঁ লাহেকৈ মিনলাক সুধি পেলালে,
‘আন্যা কেনে আছে, মিনলা?’
মিনলাই লগে লগে উত্তৰ নিদিলে। দেউতাকক কি বুলিনো ক’ব তাই ভাবি চালে। যোৱা এমাহতে যেন বহুত পৰিপক্ক হৈ পৰিছে সেই কিশোৰীজনী। প্ৰথমে মাক আৰু দেউতাকৰ ডিভৰ্চৰ খৱৰে তাইক ভীষণ ভয় খুৱাই দিছিল। তাৰপিছত তাই ক্ষুব্ধ হৈ পৰিছিল – তাইৰ সৈতে বহুত ডাঙৰ এটা অন্যায় হৈ যোৱা যেন লাগিছিল। কিমান দিন যে লুকাই লুকাই কান্দিছিল তাই! হোৱাই নোহোৱাই মাক নাইবা দেউতাকৰ সৈতে তৰ্কাতৰ্কি কৰিছিল।
কিন্তু এতিয়া যে তাই মাকক সঁচাই সুখী যেন দেখিছে। বিষণ্ণতাই ভৰ কৰা মানুহজনী যেন আকৌ জী উঠিছে। ভেৰ’নিকাই আগৰে পৰাই তাইক মৰম কৰে। এতিয়াও একেই হৈ ৰৈছে সেই আন্তৰিকতা। যোৱা সপ্তাহটো তেওঁলোকৰ লগত কিমান স্ফূৰ্তিৰে কটাই আহিছে তাই! বেয়া পাব খুজিও যেন তাই বেয়া পাব নোৱাৰা হৈ গৈছে। মাককো। ভেৰ’নিকাকো।
‘কি হ’ল, একো নক’লা যে?’ মাৰ্কে চকুৰ পৰা বাইন’কুলাৰ আঁতৰাই থৈ সুধিলে।
‘মা ঠিকে আছে, দেউতা। তোমাৰ কাৰণেহে চিন্তা কৰি আছে। মায়ো তোমাৰ কথা তেনেকৈয়ে সুধিছে।’
মাৰ্ক নীৰৱ হৈ ৰ’ল। নিজকে অলপ প্ৰবোধ দিলে। তেওঁৰ ভাৱ হ’ল যেন তেওঁ আৰু আন্যাই নিজৰ অজানিতে মিনলাৰ ওপৰতো এই বোজাৰ ভাৰখন জাপি দিছে। কিন্তু তেনে হোৱাৰতো কথা নাছিল। কথা আছিল মাৰ্ক আৰু আন্যাই সম্পৰ্কৰ স্বৰূপ নতুনকৈ গঢ়িলেও মিনলা একে হৈ ৰ’ৱ। মাক-দেউতাক হিচাপে মিনলাৰ ক্ষেত্ৰত এই পৰিৱৰ্ত্তনৰ একো প্ৰভাৱ পৰিবলৈ নিদিয়ে। তেনেকৈ ভৱা যিমান সহজ, সঁচাকৈ কৰাতোযে সিমানেই দুৰুহ সেয়া মাৰ্কে মৰ্মে মৰ্মে অনুভৱ কৰিলে। তেওঁ মনতে ঠিক কৰিলে, এনেকৈ মিনলাৰ হতুৱাই নহয়, তেওঁ পোনপতীয়াকৈ আন্যাৰ সৈতে কথা পাতিব। এই বাস্তৱ সত্যৰ পৰা পলাই নুফুৰে তেওঁ। যি ক’ব, কৰিব মুখামুখিকৈয়ে কৰিব।
ভৱাৰ দৰে মাৰ্কে নিজে একো কৰিব লগা নহ’লেই। টুলীৰ পৰা উভতি গৈ দুয়ো দেখা পালে, ঘৰৰ চোতালতে আন্যা থিয় দি আছে। সন্ধিয়া লাগিবৰ হৈছে। আন্ধাৰ-পোহৰৰ মাজেৰে আন্যাক দূৰৈৰ পৰা দেৱীমূৰ্ত্তি যেন দেখা গৈছে। তেওঁলোকক দেখা পাই আন্যা নিজেই গেইটলৈকে আগবাঢ়ি আহিল,
‘ভালে আছা? বজাৰ কৰিবলৈ গৈছিলোঁ। ভাৱিলোঁ, এইফালে আহিলোঁ বাৰীখন চাই যাওঁ।’ আন্যাই শান্ত মাতেৰে ক’লে। আন্যাই সেইটো অজুহাতহে কৰিছে বুলি মাৰ্কৰ ভাৱিবৰ মন গ’ল। ডিভৰ্চৰ ফাইলত চহী কৰাৰ পিছত যোৱা দুসপ্তাহে তেওঁলোকে ইজনে সিজনক এবাৰো লগ পোৱা নাই। দুয়োৰে চিন্তা হৈছে- খৱৰ এটা কৰিবলৈ ইচ্ছা হৈছে।
‘মা! চোৱা- আমি ডেইজী ফুল আনিছোঁ!’ মিনলাই একে দৌৰে মাকৰ ওচৰ পাই দেখুৱালে।
মিনলাৰ পকেটৰ পৰা এপাহ এপাহকৈ ডেইজীবোৰ হাতত উলিয়াই দি মাৰ্কে আন্যাৰ মুখলৈ চাই সুধিলে,
‘তুমি ভালে আছা?’
‘আছোঁ। তোমাৰ কাৰণেহে চিন্তা হৈ আছে। মিনলাই কৈছে দিনে-ৰাতিয়ে কামত লাগি আছা হেনো?’ আন্যাই অকপটে ক’লে। শুনি মাৰ্কৰ মন ভৰি যাব খুজিলে। আগৰ দৰেই কোনো আবেগৰ জটিল মেৰপাক নাই- পোৱা-নোপোৱাৰ হিচাপ নাই। আছে মাথোঁ এক উমাল আন্তৰিক টান- সদায়ৰ দৰে। মাৰ্কৰ বহুত হেৰুওৱাৰ মাজত কিবা এটা ঘুৰাই পোৱা যেন লাগিল। যেন এটা ভৰসা। সম্পৰ্কৰ স্বৰূপ সলনি হ’ব পাৰে। কিন্তু হেৰাই নাযায় সেই আপোনত্ব!
‘মিনলা, ডেইজীৰ মালা গাঁথিবানে এতিয়া? নহ’লে ইমান সময়ে তোমাৰ পকেটত থকা ফুলবোৰ বেয়া হৈ যাব নহয়!’ আন্যাক কঁকালত মেৰিয়াই ধৰি থকা মিনলাই মাকৰ কথা শুনি ভিতৰলৈ দৌৰ মাৰিলে।
এইবাৰ কাষ চাপি আহি আন্যাই মাৰ্কক আকৌ সুধিলে,
‘ভালকৈ কোৱাচোন- ঠিকে আছা সঁচাকৈ? অফিচৰ কাম বেছি হৈছে নেকি?’
মাৰ্কে হুমুনিয়াহ এটা কাঢ়িলে। ক’ৰপৰা যে আৰম্ভ কৰিব! তাৰ সলনি তেওঁ সুধিলে, ‘বাৰীখন কেনে দেখিলা?’
‘বঢ়িয়া। তুমি চিকুণাই ৰাখিছাচোন! বিলাহীও লগাইছা দেখিছোঁ।’ আন্যাৰ গৌৰৱৰ সুৰটোৱে মাৰ্কক পুলকিত কৰিলে। যোৱা দেওবাৰে একোতে মন নবহাত তেওঁ দিনৰ দিনটো এই বাৰীতে লাগি আছিলহি। এইখন আচলতে আন্যাৰ বাৰী। প্ৰতিবাৰেই গৰমৰ দিনত তেওঁ বিধে-বিধে বিলাহী, স্কোৱাচ আদি লগায়। এইবাৰ আন্যা নাই বুলিয়ে তেওঁ সেইখন অযত্নপালিত হৈ ৰ’ৱলৈ নিদিয়ে- নিজকে কথা দিলে মাৰ্কে।
আন্যাই বিলাহীৰ খুঁটিটো পোনাই দিয়াৰ পৰতে মাৰ্কে কৈ পেলালে,
‘মোৰ চাকৰিৰ অলপ খেলিমেলি হৈছে, আন্যা!’
‘মানে?’ হাউলি থকাৰ পৰা আন্যাই থিয় দিলে।
বাৰীৰ পৰা ওলাই আহি মাৰ্ক বাৰাণ্ডাৰ চকীত বহি পৰিল। আন্যাও আহি কাষতে বহিলহি। সিদিনা নেচাৰৰ অফিচত কোৱা কথাখিনিকে মাৰ্কে আকৌ আন্যাকো বিৱৰি ক’লে। নেচাৰৰ পুনৰ্সংগঠনৰ পৰা মাৰ্কৰ ‘এৰিয়া মেনেজাৰ’ পদবী বেলফাষ্টলৈ বদলি কৰালৈকে।
‘তুমি ইমানবোৰ খেলিমেলি লৈ দিন কটাইছা, মাৰ্ক!’ গভীৰ মমতাৰে আন্যাই কৈ উঠিল। মাৰ্কে একোৱে ক’ব নোৱাৰিলে। এই পুনৰ্সংগঠনৰ সিদ্ধান্ত হোৱাৰ দিনৰে পৰা যে কি এক অনিশ্চয়তাত ডুব গৈছে তেওঁ।
‘তুমি বেলফাষ্টলৈ যোৱাৰ কথা ভাৱিছা নেকি?’ এইবাৰহে যেন কথাটো ভালদৰে উপলব্ধি কৰিলে তেনেভাৱেৰে সুধিলে আন্যাই।
‘তাৰ বাহিৰে অন্য একো বাট দেখা নাইচোন! মই অসহায় হৈ পৰিছোঁ আন্যা।’ মাৰ্কৰ মাতটো কঁপিল। মিনলা আৰু আন্যাক এৰি, এই ফাৰমানাক এৰি থৈ গৈ বেলফাষ্ট মহানগৰীত এটা দিনো কটোৱাৰ কথা ভাৱিবলৈ কষ্ট হয় তেওঁৰ।
কিছুপৰ নীৰৱতাৰ পিছত আন্যাই ক’লে,
‘তোমাক ৰৈ যাবলৈ কোৱাৰ অধিকাৰ হেৰুৱাইছোঁ কিজানি, মাৰ্ক! কিন্তু সঁচাই একোৱেই বাট নাই?’
‘মই ভাৱি চাম, আন্যা। তুমি একো চিন্তা নকৰিবা। কিবা এটা উপায় উলিয়াম।’
সিদিনা চলচলীয়া চকুৰে আন্যা গুচি যোৱাৰ পিছতো বেছ কিছুপৰলৈ মাৰ্ক তাতে গুঁজ মাৰি বহি ৰ’ল। এটা সময়ত পাকঘৰলৈ গৈ ৰাতিৰ সাঁজ ৰান্ধিলে। মিনলাই ভালপোৱা মেক এণ্ড চিজ। তাই সেইখিনি সময়তে পিছদিনাৰ স্কুলৰ বাবে নিজেই কাপোৰ-কানি যতনাই থ’লে। খাই-বৈ শুবৰ পৰত তাই ব্ৰাছডাল আনি দেউতাকক দিলেহি। সেইটো কাম সাধাৰণতে মাকে কৰে। কাৰণ মিনলাৰ ডাঠ কেঁকুৰা চুলিটাৰি আন্যাইহে পোনাই-পঁজৰাই বেণী গুঁঠি দিব পাৰে। এতিয়া এই নতুন দায়িত্ব লৈ যুঁজ-বাগৰ কৰাৰ পৰত মাৰ্কৰ উপলব্ধি হ’ল, মিনলাৰ সৈতেও যেন সময়বোৰ সলনি হৈছে। বহু সময় যেনেকৈ হেৰুৱাইছে, তেনেদৰে বহু সময় নতুনকৈ পাবলৈও ধৰিছে কিজানি। তেৱোঁ- আন্যায়ো।
সিদিনা আন্যাৰ সলনি মাৰ্কেই মিনলাক সাধু কিতাপ পঢ়ি শুনালে। তাইৰ দুচকু মুদ খোৱাৰ পিছত লাহেকৈ দুৱাৰখন জপাই তেওঁ নিজৰ কোঠালৈ আহিল। পিছে বহু পৰলৈ বিছনাত ইকাটি সিকাটি কৰি উজাগৰে ৰ’ল মাৰ্ক। দিনটোৰ কথাবোৰে যেন অনুভৱৰ চকৰি পকাই থাকিল। প্ৰথমবাৰৰ বাবে যেন তেওঁ পূৰ্ণ দৃষ্টিৰে বাস্তৱৰ মুখামুখি হ’বলৈ সাহস কৰিলে। বহুত হেৰুৱাইও কেনেকৈ পোৱাৰ হিচাপ কৰিব পাৰি সেয়া শিকিলে। জীৱনে ইটোৰ পিছত সিটো প্ৰত্যহ্বান লৈ আনিছে। তাত তেওঁৰ কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাই। নিয়ন্ত্ৰণ আছে মাথোঁ তেওঁ নিজে সেয়া কেনেকৈ লয় আৰু কি কৰে সেইখিনিৰ ওপৰত। তেওঁৰ সংসাৰখন একে নাই- কিন্তু মিনলা একে আছে- একে আছে আন্যা। চাকৰি একে নাথাকিব- কিন্তু একেই থাকিব নেচাৰৰ আপোন দলটো, ফাৰমানাৰ অপূৰ্ব প্ৰকৃতি- ইয়াৰ আকাশ-বতাহ-চৰাই-চিৰিকটি। তেন্তে তেওঁ তাকেই জানো গ্ৰহণ নকৰিব? নোপোৱাৰ হিচাপ কৰিবলৈ গৈ পোৱাখিনিও কিয় হেৰুৱাই পেলাব?
পিছদিনা ধল পুৱাতে ভেৰ’নিকাৰ দুৱাৰত টোকৰ পৰিল। দুৱাৰ খুলি আচৰিত চাৱনিৰে চাই ভেৰ’নিকাই ক’লে,
‘গুড মৰ্ণিং, মাৰ্ক! সকলো ঠিকে আছেতো?’
‘মৰ্ণিং ভেৰ’নিকা। মোৰ আচলতে আন্যাৰ লগত কথা এটা আছিল।’ মাৰ্কৰ মাতত এটা উত্তেজনা, অলপ অধীৰতা; দুচকুত উজাগৰী নিশাৰ ক্লান্তি। তাৰ মাজত যেন প্ৰথমবাৰৰ বাবে ভেৰ’নিকাৰ মুখামুখি হোৱাৰ অসহজ ভাৱটোৱে ঠায়ে নাপালে।
ভেৰ’নিকা সোমাই যোৱাৰ দুই মিনিট পিছতে আন্যা ওলাই আহিল। চিন্তিত মুখখনেৰে তেওঁ ক’লে,
‘কি হৈছে কোৱাচোন মাৰ্ক! ভিতৰলৈ আহিবা নেকি?’
‘মিনলাৰ স্কুললৈ বেছিপৰ নাই। ব্ৰেকফাষ্ট সাজু কৰিবগৈ লাগে। সেয়ে থিয়ৈ থিয়ৈ কওঁ দিয়া!’ মাৰ্ক কেৱল উশাহটো সলাবলৈহে ৰ’ল, ‘কালি তোমাৰ লগত পতাৰ পিছত বহুত ভাৱিলোঁ। ভাৱি ঠিক কৰিলোঁ, মই বেলফাষ্টলৈ নাযাওঁ। মোৰ ‘এৰিয়া মেনেজাৰ’ পদবী তাত কোনে বিচাৰে ল’ব পাৰে। ফাৰমানাৰ অফিচৰ ‘সমন্বয়ক’ৰ কাৰণেই এপ্লাই কৰিম। পে’ গ্ৰেড তলৰ হ’ব। তাতো ইণ্টাৰভিউ দিব লাগিব। দৰকাৰ হ’লে অন্য চাকৰি বিচাৰিম। কিন্তু কোনো কাৰণতে ফাৰমানা এৰি নাযাওঁ। ইয়াত তুমি আছা, মিনলা আছে- নেচাৰৰ দলটো আছে- আমাৰ সকলোৰে জীৱন এই ফাৰমানাতেই। সেয়া এৰি বেলফাষ্টলৈ গুচি যোৱাৰ কথা মই ভাৱিবই নোৱাৰোঁ, আন্যা!’
আন্যাই স্ফূৰ্তিতে মাৰ্কৰ হাতত জোৰেৰে চেপা মাৰি ধৰিলে। বহুদিনৰ মূৰত দুয়ো দুয়োৰে চকুলৈ চাই আজি মুকলিকৈ হাঁহিলে। আজি যেন আকৌ এবাৰ সাৰ-পানী পাই জীপাল হৈ উঠিল ফাৰমানাৰ শিপাডাল। আকৌ এবাৰ জয় হ’ল ভালপোৱাৰ। ফাৰমানাৰ সেউজীয়াৰ প্ৰেমত পৰিয়েই মাৰ্কে ট্ৰাবলছৰ অসূয়াকো দেও দি ইয়াত খোপনি পুতিছিলহি। সেই মাৰ্কৰ প্ৰেমে মাতি আনিলে নিজৰ দেশ জাৰ্মেনী এৰি আহিব নোখোজা আন্যাক। আৰু আজি তেওঁলোকৰে ভালপোৱাৰ চিন মিনলাৰ বাবে দুয়ো ফাৰমানাক নিজৰ বুলি আকৌ এবাৰ আকোঁৱালি ল’লে। দুয়ো যেন একেলগে উপলব্ধি কৰিলে, এই ফাৰমানা তেওঁলোকৰ বাবে কেৱল এখন ঠাই নহয়- ফাৰমানা তেওঁলোকৰ জীৱনৰেখা। এই ফাৰমানায়ে গঢ়িছে তেওঁলোকৰ অতীত-বৰ্তমান আৰু ভৱিষ্যতৰ গাথা। সেয়া ফাৰমানাৰ বাহিৰে অন্য ক’তো সম্ভৱ নহয়। ফাৰমানা অদ্বিতীয়া।
‘আজিৰ প্লেন কি তুলিকা?’ মিনি কুপাৰৰ সন্মুখৰ আসনখনত বহিয়ে চাইমনে সুধিলে। চাইমন মানুহজন অলপ হটঙা। চুটি ঠৰঙা চুলি আৰু গাতত সোমোৱা দুচকুৰে আদবয়সীয়া এজন ব্যক্তি। মিনিৰ আসনখন অগা-পিছা কৰি আৰামকৈ বহিবলৈ তেওঁৰ কিছু সময় লাগিল। অফিচৰ ডাঙৰ ভান খন অনা হ’লেই ভাল আছিল নেকি, তুলিকাই ভাৱিলে। এতিয়া আৰু তাৰবাবে সময় নাই। অগ্যতা গাড়ীখন লাহেকৈ ৱাটাৰৱেইজ আয়াৰলেণ্ডৰ গেইটৰ বাহিৰ কৰি তাই সুধিলে,
‘তুমি বেয়া নোপোৱা যদি পথাৰ এখন চাই তাৰ খেতিয়কজনকো লগ কৰিম বুলি ভাৱিছোঁ, হ’বনে?’
‘হ’ব। আজি গোটেই দিনটো লৈ আহিছোঁ। তোমাৰ কাম চাম বুলিয়ে।’ চাইমনে পিছৰ বাক্যটোত অলপ জোৰ দি কোৱা যেন লগাত তাই ভিতৰি কিছু অস্বস্তিবোধ কৰিলে। কিন্তু বাহিৰত একো নেদেখুৱাই শান্তভাৱেৰেই মিনি কুপাৰখন উলিয়াই নিলে ফাৰমানাৰ ৰাজপথলৈ। লাষ্টি অভিমুখে।
‘নেচাৰত মোৰ দহবছৰ হ’বৰ হ’ল বুজিছা। কিন্তু আজিহে প্ৰথমবাৰ ফাৰমানালৈ আহিলোঁ।’ চাইমনৰ কথাৰ ঠাঁচত ইংলেণ্ডৰ দক্ষিণফালৰ সুৰ। একেখন দেশতে ইংৰাজী কোৱাৰ ঠাঁচ যে ইমান বেলেগ বেলেগ হ’ব পাৰে তুলিকাই আগতে ভৱাই নাছিল।
‘অঁ হয় নেকি? লণ্ডনৰ পৰা ইয়ালৈ বহুত দূৰেই হয়গৈ নহয়!’ তাই ক’লে। কৈ লৈ তাই ভাৱিলে, সঁচাই কিয় ওলাইছেহি চাইমন ইমান দূৰৈৰ পৰা? দহবছৰে নেচাৰৰ হেডঅফিচত কাম কৰি থকাৰ পৰা হঠাতে আহৰি উলিয়াই কিয় এই অজান্তি মুলুক পাইছেহি! কেৱল সিহঁতৰ কাম চাবলৈকে আহিছে বুলি বিশ্বাস কৰিবলৈ তাইৰ টান লাগিল।
‘দুদিনমান থাকিবা নহয়?’ পোনপটীয়াকৈ সুধিব নোৱাৰে বাবেই তাই এইবাৰ পাকে প্ৰকাৰে সেই কৌতুহল নিবাৰণৰ চেষ্টা কৰিলে।
‘অঁ অঁ, সম্পূৰ্ণ এটা সপ্তাহৰ ট্ৰিপ। লিছাৰ লগত কাইলৈ নেচাৰৰ ৰিজাৰ্ভ মানে দ্বীপ দুটামান চামগৈ। টম আৰু ডেৰেনৰ লগতো কেইবাঠাইলৈ যোৱাৰ কথা।’
তাইৰ এইবাৰ সন্দেহ হ’ল যেন চাইমনৰ এই ফাৰমানা ট্যুৰ হয়তো নেচাৰৰ পুনৰ্সংগঠনৰেই এটা অংশ। যেন সিহঁতৰ অজানিতেই কিবা এটা পৰিকল্পনা আৰম্ভ হৈছে। তাকে কাৰ্যকৰী কৰাৰ বাবে তলে তলে প্ৰস্তুতি চলিছে। মাথোঁ সময় হোৱা নাই সিহঁতক জনোৱাৰ!
গাড়ীখন মূল বাটৰ পৰা সোঁফালে কেকুঁৰি এটাত ঘুৰিল। সেইখিনিতে থকা গাৰ্ডেন চেণ্টাৰ মানে নাৰ্চাৰীখনৰ পৰা ক’ন’ৰে অন্যদিনাৰ দৰেই তাইলৈ চাই হাত জোকাৰিলে। তায়ো ষ্টিয়েৰিঙৰ পৰা হাত নুঠুৱাকৈয়ে সোঁহাতখন থিয় কৰি সঁহাৰি দিলে। গ্ৰামীন আয়াৰলেণ্ডত প্ৰায়বোৰ গাড়ীচালকেই ইজনে সিজনক তেনেকৈ সম্ভাষণ জনোৱাৰ নিয়ম।
‘ইয়াৰে খেতিয়ক নেকি?’ চাইমনে সেয়া লক্ষ্য কৰি সুধিলে।
‘হয়, ক’ন’ৰে এইবছৰ আমাৰ পৰিৱেশ সাপেক্ষ কৃষিৰ আঁচনিত যোগ দিছে। তেওঁৰ খেতি পিছে ফাৰমানাৰ সিটো মূৰেহে। এইফালে গাৰ্ডেন চেণ্টাৰ খন চলাই আছে তেওঁ। এই বাটেৰেই ৰিপাব্লিকলৈ যোৱা গাড়ীৰ অহা-যোৱা চলি থাকে। গতিকে বিক্ৰী-বাৰ্তাও ভাল।’
চাইমনে মূৰ দুপিয়ালে। এইবাৰ তেওঁ জানিব খুজিলে মাছ ধৰাৰ বাবে ফাৰমানাৰ কোনবোৰ ঠাই ভাল হ’ব বাৰু? তেওঁৰ লগতে ডাঙৰ ল’ৰাটোৰো মাছ ধৰাত খুবেই আগ্ৰহ। মাছ ধৰাৰ সকলো সা-সৰঞ্জামৰ লগতে কায়াক দুখনো তেওঁ কিনি থৈছে- লণ্ডনত তেনেকৈ ব্যৱহাৰ কৰিবলৈহে সুযোগ-সুবিধা নোলায়।
চাইমনৰ সৈতে কথা-বতৰা পাতি থাকিল যদিও তুলিকাৰ মনলৈ অন্য চিন্তা কিছুমান অহা-যোৱা কৰি থাকিল। ৰ’ৰি জিৰ উৎসৱৰ পৰা ঘুৰি অহাৰে পৰা তাইৰ যেন ক’তোৱে মন নবহা হৈছে। সেই নিশাৰ ৰায়ানৰ দুচকুৰ আকুলতা আৰু আবেগ সনা কথাবোৰে বাৰে বাৰে ফাগুণৰ পছোৱাৰ দৰে জোকাই আছেহি তাইক। এক অচিনাকি পুলকে আৱৰি পেলাব খুজিছে। যেন তাই সেই আকৰ্ষণ অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰা হৈ পৰিছে। কিন্তু সেই আকৰ্ষণক এটা নাম দি, বাস্তৱ জীৱনত সেই অলীক সপোনটো সাকাৰ কৰাৰ কথা কেনেকৈ ভাৱিব? পশ্চিমীয়া সমাজখনত ডাঙৰ হোৱা ৰায়ানে কেনেকৈ বুজিব তাইৰ দুভৰিৰ অদৃশ্য শিকলি ডালৰ কথা!
‘এয়াই লাষ্টি নেকি?’ চাইমনৰ কথাত তাইৰ তন্ময়তা ভাগিল। ঠিকেইতো! সিহঁত লাষ্টি পালেহিয়ে। কামৰ সময়ত আনমনা হৈ পৰাৰ বাবে নিজকে ধিক্কাৰ দি তুলিকাই ক’লে,
‘হয়, পাইছোঁহি। লাষ্টি আমাৰ আঁচনিৰ ভিতৰত থকা সকলোতকৈ বঢ়িয়া ঠাইবোৰৰ এখন। কাৰলিউ আৰু অন্য কেইবাবিধো চৰায়ে প্ৰতিবছৰে ইয়াৰ পথাৰত বাহ সাজি পোৱালি জগায়৷ সেয়ে ভাৱিলোঁ তুমিও চাই ভাল পাবা।’
কেইমিনিটমানৰ ভিতৰতে গাড়ীখন ৰ’লগৈ এখন পথাৰৰ সীমাত৷ পথাৰখনৰ সিপাৰে সুবিশাল এক জলাশয়৷ দিগন্তত গাঢ় নীলা পাহাৰ৷ তাৰ বিপৰীতে অকোঁৱা-পকোৱাকৈ যোৱা উজনি লখ আৰ্ণ। তুলিকাৰ মনত পৰিল, প্ৰথম নেচাৰত যোগ দিয়াৰ দিনাই মাৰ্কৰ সৈতে তাই ইয়ালৈ আহিছিল। মাথোঁ সাত-আঠমাহৰ আগৰ কথা সেয়া। ভাৱিলে যেন আচৰিত লাগে, ক’ৰ পৰা যে ক’ৰ পালেহি তাই! সিদিনা ধুমুহাই তচ-নচ কৰি দিয়া বালিঘৰৰ ছৱিখন বুকুত লৈ তাই ইয়াত খোজ দিছিলহি। প্ৰতিটো খোজতে বাট ভেঁটি ধৰিছিল যন্ত্ৰণা আৰু সন্দেহৰ কলীয়া ডাৱৰে। সেই যন্ত্ৰণা- সেই আঘাত এতিয়াও হয়তো একেই আছে। মাথোঁ ঘাঁবোৰৰ পৰা অহৰহ তেজ বিৰিঙি থকা নাই। কিন্তু নিজকে আৰু ফাৰমানাৰ জীৱনকলৈ কৰা সন্দেহবোৰ যেন আঁতৰি গৈছে। ফাৰমানাত তাইৰ নিজাকৈ এখন ঘৰ হৈছে। এখিনি আপোন মানুহ হৈছে। তাৰ মাজতে একেবাৰে আপোন হৈ পৰিব খোজা এগৰাকীৰ কথাই তাইৰ হৃদয় উখল-মাখল কৰি তুলিছে। সেই নতুনকৈ গঢ় লোৱা আত্মবিশ্বাসৰ জহতেইতো আজি তাই নেচাৰৰ বিষয়ববীয়াক এই পথাৰ দেখুৱাবলৈ আনিছে। প্ৰথমবাৰৰ বাবে নিজকে লৈ তাইৰ যেন গৌৰৱবোধ হ’ল।
আজি ফাৰমানাৰ আকাশত ডাৱৰৰ লুকা-ভাকু। এপলকৰ বাবে দেখা দিয়া ৰ’দজাক ডাৱৰৰ আঁৰত কেনিবা লুকাই পৰিছে। কিন্তু খৰালি বতৰ বাবে সিহঁতে যোৱাবাৰৰ দৰে ৱেলিংটন বুটজোতা বা ৱাটাৰপ্ৰুফ ট্ৰাউজাৰ পিন্ধিব লগা নহ’ল৷ পথাৰখনৰ সীমাত খোজ দি জলাশয়টোৰ পাৰে পাৰে দুয়ো আগবাঢ়িল৷ বাটে বাটে তুলিকাই দেখুৱাই গ’ল,
‘এই পথাৰৰ খেতিয়ক গেৰিয়েও সকলো যোৱা বছৰৰ পৰিকল্পনা মতেই কৰি গৈছে। সৌ ৰাছ ঘাঁহবোৰ আমাৰে ট্ৰেক্টৰ লৈ টমে কাটি থৈ গৈছে।’
‘এইবছৰ কি কৰাৰ কথা?’ চাইমনে সেইফালেই চকু ৰাখি সুধিলে।
‘যোৱা বছৰ পথাৰখনত গৰু আৰু ভেড়াৰ কাৰণে বেঁৰা দিয়া হৈছে। লগতে গেৰিৰ গৰুৱে পানী খোৱাৰ ব্যৱস্থা কৰি দিছে -যাতে গৰুবোৰে গৈ জলাশয়ৰ পাৰটো নষ্ট নকৰেগৈ। এইবছৰ সেইখিনিকে মেৰামতি কৰিবলৈ গেৰিয়ে সহায় বিচাৰিছে।’
তুলিকাৰ পিছে পিছে গৈ থকা চাইম’ন থমকি ৰ’ল। তেওঁক দেখি তায়ো ৰৈ দিলে। গেৰিৰ বিশাল পথাৰখনৰ উত্তৰে অকলশৰীয়াকৈ থিয় দি থকা গছজোপালৈ আঙুলীয়াই তেওঁ সুধিলে,
‘সৌ গছজোপা পিছে? সেইজোপা কটাব লাগে- নহ’লে তাতে চিলনী-ঈগল আদি চিকাৰী চৰাই পৰিবহি। চৰাইৰ কণী আৰু পোৱালী চিকাৰ কৰিবলৈ সুযোগ পাব।’
তুলিকা ক্ষন্তেক ৰ’ল। তাই সেইখিনি জানে -গেৰিয়েও জানে। পিছে চাইমনে বুজিবনে? সেয়ে টং কৰি চালে, গছজোপা নকটাৰ কাৰণটো কেনেকৈ কোৱা যায়!
‘চাইমন, আচলতে সেইজোপা গেৰিৰ আজোককাকে ৰোৱা উইল’ গছ। আমি যোৱাবছৰেই এই কথাটো পাতিছিলোঁ, কিন্তু আজোককাকৰ জীয়া স্মৃতি এই উইল’জোপা কাটি পেলোৱাৰ কথা গেৰিয়ে সপোনতো ভাৱিব নোৱাৰে। তাতে গৰমৰ দিনত তেওঁৰ ভেড়াজাকেও প্ৰায়ে সেই গছৰ ছাঁত জিৰণি লয়গৈ।’
চাইমনে এইবাৰ তাইলৈ চাই গহীনাই ক’লে, ‘তুলিকা, তুমি খেতিয়কৰ পৰামৰ্শদাতা। তুমি তেওঁলোকে কি বিচাৰে-নিবিচাৰে সেইটোত নহয়, নেচাৰে তেওঁলোকৰ পৰা কি বিচাৰে তাত গুৰুত্ব দিয়াৰ দৰকাৰ। তেওঁলোকক সুধিলেতো তেনে অসংখ্যটা অনুৰোধ আহিবই! সেইবোৰ নুলিয়াবাই, বুজিছা? আমি কি বিচাৰোঁ- কিয় বিচাৰোঁ তাত জোৰ দিবা।’
আস্, কি কয় চাইমনে! তাইতো কেতিয়াও কথাবোৰ তেনেকৈ ভবা নাই। মাথোঁ জানে, খেতিয়কৰ সৈতে সহযোগিতাৰেহে নেচাৰৰ লক্ষ্যত আগবাঢ়িব পাৰিব। কাৰণ জলচৰ চৰাইৰ বাবে উপযোগী এই সকলো পথাৰৰ স্বত্বাধিকাৰী খেতিয়কসকল। তেওঁলোকে তাইক পথাৰবোৰৰ পৰিচালনাত সহায় কৰিবলৈ আৰু পথাৰে পথাৰে চৰাই-বন অদিৰ জৰীপ কৰিবলৈ অনুমতি দিছে- তাৰ বাবে তাই কৃতজ্ঞ। গতিকে চৰকাৰী আঁচনিৰ অধীনত তেওঁলোকক যি পাৰি সহায় কৰি দিবলৈকে তাই চেষ্টা কৰি আহিছে। তুলিকাৰ মনত বহুতো প্ৰশ্নৰ উদয় হ’ল। ভাৱিলে, এইটো কথা ভালকৈ পাতিব লাগিব- চাইমনৰ লগত নহয়, মাৰ্কৰ লগতহে। সেয়ে তাই চাইমনৰ কথাত মাথোঁ ওঁ আঁ কৈ সঁহাৰি দিয়ে সমাৰি থ’লে।
পথাৰখন ঘুৰি মেলি দুয়ো গেৰি জনষ্টনৰ ঘৰৰ ফালে পোনালে। তুলিকাই সুযোগ বুজি গেৰিলৈ মেচেজ এটা কৰি থ’লে-অলপ পাছতে তেওঁৰ ঘৰ ওলাবগৈ বুলি। গেৰিয়ে উত্তৰ দিলে,
‘কেটলটো ষ্টোভত বহাই থৈছোঁ, আহা।’
আইৰিছ পাকঘৰৰ চিৰন্তন প্ৰতীক এই হুইছেল বজোৱা কেটল। ভুট্ ভুট্ শব্দ কৰি কেটলৰ পানী গৰম হ’বলৈ আৰম্ভ কৰে আৰু পানী উতলিলেই কেটলটোৱে উকি মাৰি উঠে। বহা-কোঠাত আলহীৰ লগত কথাৰ মহলাই উঠক বা পিছচোতালৰ শাকনিবাঁৰীত আলু তুলি থাকক, গৃহস্থৰ বাবে এই উকি হ’ল এক উমাল আমন্ত্ৰণ! একাপ চাহ বা কফিৰ বাবে। কথা আৰু কামৰ মাজত অকণমান আহৰিৰ বাবে। এতিয়াও তাৰে আশাত তুলিকাৰ মনটো ভাল লাগি গ’ল।
সিহঁত গৈ পোৱাৰ লগে লগেই গেৰিয়ে আথে-বেথে বহুৱালেগৈ। সেই একেই তেজে ফুটো ফুটো কৰা মুখেৰে মদগজ চেহেৰাৰ গেৰি। চাইমনৰ সৈতে চা-চিনাকি হৈ যোৱাৰ পিছত গেৰিয়ে অন্যদিনাৰ দৰেই তুলিকালৈ চাই সুধিলে,
‘পথাৰখন কেনে দেখিলা?’
তুলিকাই কিবা কোৱাৰ আগতেই চাইমনে কৈ পেলালে, ‘সকলো ঠিক। কিন্তু গেৰি, আপুনি সেই উইল’ গছজোপা কাটিব লাগিব!’
তাই থতমত খাই গ’ল। লগে লগে গেৰিৰ মুখ ওন্দোলিল। চাইমনে যেন সেয়া মনেই নকৰিলে। তাৰপিছতো তেওঁ ইটোৰ পিছত সিটোকৈ গেৰিৰ পথাৰত কৰিবলগীয়া কামবোৰ কৈ গ’ল। গেৰিয়ে একো নক’লে। কিন্তু তুলিকাই তেওঁৰ মুখ দেখিয়ে গম পালে, তেওঁৰ দস্তুৰমত খং উঠিছে!
এটা সময়ত চাইমন আৰু তুলিকা দুয়ো যাবলৈ উঠিল। অতদিনে গেৰিৰ এই বহাকোঠাতে হোৱা প্ৰকৃতি সম্পৰ্কীয় আলোচনাবোৰৰ আৱহাৱাই যেন ভিন্ন আছিল। কেটলৰ উতলা পানী, ঘৰতে কৰা পাউৰুটী আৰু মৌজোলো ক’ৰবাতে থাকিল। তাইৰ ভাৱ হ’ল, চাইমনে কিতাপৰ ভাষা বুজে- নীতি-নিয়ম বুজে, কিন্তু মানুহৰ হৃদয়ৰ ভাষা নুবুজে! উভতনিৰ বাটতো তাই কথা-বতৰাত বিশেষ ভাগ ল’ব নোৱাৰিলে। মাথোঁ ভাৱি থাকিল, সম্পৰ্কবোৰ গঢ়া কিমান টান আৰু কিমান সহজে সেই সম্পৰ্কৰ ভেঁটিত খহনীয়া আৰম্ভ হ’ব পাৰে!
অফিচ পায়ে চাইমন পোনে পোনে বৰ্ডৰুমলৈ গ’ল। আয়াৰলেণ্ডৰে অন্য এটা গোটৰ সৈতে অনলাইন মিটিং আছে হেনো। ক্লান্ত দেহ আৰু মন লৈ তুলিকা আহি নিজৰ ডেস্কত বহিলহি। অফিচ তেতিয়া নিৰ্জন। আজি গোটেইবোৰ কামৰ দায়ত ফিল্ডত কিজানি। তাই গেৰিলৈ এটা মেচেজ কৰি থ’লে, ‘একো চিন্তা নকৰিবা, গেৰি। আমি গোটেইবোৰ কথা আকৌ এবাৰ ভালকৈ পাতিম।’
এনেতে মাৰ্ক সোমাই আহিল। তাই সকাহ পালে- মাৰ্কৰ লগত এই সুযোগতে কথাখিনি পাতিব পৰা হ’ব। কিন্তু মাৰ্কৰো যেন আজি ভিন্ন ৰূপ!
‘হাই তুলিকা!’ -কৈয়ে মাৰ্ক ধাচ্কৰে নিজৰ চকীখনত বহি পৰিল।
মাৰ্কৰ মুখৰ অভিব্যক্তিতে তাই বুজিলে, কিবা এটা ঘটিছে।
‘মাৰ্ক, সকলো ঠিকে আছেতো?’ তাই উৎকণ্ঠাৰে সুধিলে।
‘কি ক’বা তুলিকা। কালি বৰ অঘটন এটা ঘটি গ’ল বুজিছা।’ মাৰ্কৰ মাতত জড়তা।
‘কি হ’ল ভালকৈ কোৱাচোন।’
‘তোমাক যে কৈছিলোঁ, মিনলাৰ কুকুৰা পোৱালী কেইটাৰ কথা, মনত আছেনে?’
‘আছে, আছে- এক ডলাৰকৈ দি যে তোমালোকে শনিবৰীয়া বজাৰৰ পৰা লৈ আনিছিলা!’
মোলান মুখেৰে মাৰ্কে কৈ গ’ল, ‘সিহঁতৰ মাজত মেংগ’ৰ স্বভাৱটো বেছি মৰম আকলুৱা। হয়তো মিনলাই আলাসত ৰাখি ৰাখিয়ে তেনে কৰিলে। সদায় মই ঘৰ সোমাওঁতে মেংগ’ দৌৰি আহে। কালিও এনেকৈ দৌৰি আহিছিল জানানে। কি জানো হ’ল ,মই গাড়ীখন গেৰেজলৈ সোমোৱাওতেই মেংগ’ কেনেবাকৈ গাড়ীৰ চকাৰ তলত পৰিলগৈ!’
‘কি কয়!’
‘অঁ ভাগ্য ভাল যে প্ৰাণটো বাচিল – কিন্তু ঠেং এখন ভাঙিল। মেংগ’ মোৰ গাড়ীৰ চেপাত মৰা হ’লে মিনলাই মোক কেতিয়াও ক্ষমা নকৰিলেহেঁতেন জানানে! মিনলাৰ বাবে দিনবোৰ এনেয়ে ইমান কঠিন হৈ আহিছেই। আৰু বেছি কষ্টকৰ কেনেকৈ কৰিব পাৰোঁ বাৰু মই!’ মাৰ্কে অপৰাধবোধ সনা মাত এটাৰে ক’লে।
মাৰ্কে কি ইংগিত কৰিলে তুলিকাই ঠিকেই বুজিলে। তাই একোকে ক’ব নোৱাৰিলে। কিন্তু ভাৱিলে, মাৰ্কৰ বাবেওতো সময়বোৰ কষ্টকৰ হৈ পৰিছে। লিছাৰ পৰা তাই শুনিছে, আন্যাই ইতিমধ্যে সেই নতুন সম্পৰ্কক আকোঁৱালি লৈছে- তেওঁৰ ঘৰলৈ গুচি গৈছে। মাৰ্ক আৰু আন্যাৰ ডিভৰ্চৰ কাগজ-পত্ৰৰ কাম আৰম্ভ হৈছে। মিনলাক দুয়ো ক’পেৰেণ্টিং কৰাৰ সিদ্ধান্ত লৈছে।
‘কথাবোৰ শুনি মোৰো খুউব বেয়া লাগিছে মাৰ্ক! কিন্তু আপোনাৰতো কোনো দোষ নাই তাত!’
‘জানো তুলিকা। কিন্তু মিনলাক দুখ পোৱা দেখিলে মোৰ বৰ কষ্ট হয় জানা।’ মাৰ্কৰ বিগলিত মুখখনে তাইকো আবেগিক কৰি পেলালে।
ইতিমধ্যে মিটিং সামৰি বৰ্ডৰুমৰ পৰা চাইমন ওলালেহি। ‘হাই মাৰ্ক, হেল্ল’ তুলিকা।’
‘হাই চাইমন, আজি কেনে গ’ল?’ মাৰ্ক প্ৰকৃতিস্থ হ’বলৈ চেষ্টা কৰি ক’লে।
‘ভাল ভাল। লাষ্টিত ভাল কাম হৈছে। চাই ভাল পালোঁ। গেৰিকো লগ পালোঁ। বাকীবোৰ ক’ত?’
‘লিছা লখ আৰ্ণৰ ৰিজাৰ্ভত। ফিয়না গৈছে পেটিগ’ত এখন কৃষক সভালৈ। টম আৰু ডেৰেনৰ কাম যে প্ৰায়ে ফিল্ডতে থাকে -সেয়ে অফিচলৈ অহাৰ প্ৰয়োজন নাথাকেই।’ মাৰ্কে কৈফিয়ৎ দিয়াৰ দৰে কথাখিনি ক’লে।
চাইমনে সেয়া শুনিয়ে মূৰ লৰাই লৰাই ক’লে, ‘নাই নাই। ইমান শিথিল হ’লে নহ’ব। যি কামেই নাথাকক প্ৰথমে সকলোৱে ন বজাত অফিচলৈ আহিব লাগিব। তাৰপিছত যাৰ যেনি যোৱাৰ দৰকাৰ যাব পাৰে।’
সেয়া শুনিয়ে তুলিকাৰ কাণ-মূৰ গৰম হৈ গ’ল। মাৰ্কে একো অভিব্যক্তি নেদেখুৱালে। কিন্তু সেইসময়তে ফোনটো বাজি উঠাত তেওঁ যেন ৰক্ষাহে পালে। গম পোৱা গ’ল, লিয়াম ক্লিফৰ্ডৰ পথাৰত এজাক ৰাজহাঁহ পৰিছেহি- দেখাত গ্ৰেলেগ গীজৰ দৰে। শুনিয়ে মাৰ্ক খদমদমকৈ তালৈ যাবলৈ ওলাল। চাইমনে ইচ্ছা কৰাত তেওঁকো লগ ল’লে। তুলিকাই যেন স্বস্তিৰ নিশ্বাসহে পেলালে।
পিছদিনা সেই কথাবোৰকে অফিচত ওলাল। ফিয়না একপ্ৰকাৰ জ্বলি-পকিয়ে উঠিল।
‘আমাৰ বহুত কাম অফিচৰ নিয়মীয়া সময়ত নহয়। ময়েচোন বাদুলীৰ জৰীপ কৰিবলৈ নিশা ন-দহ বজাত ওলাই যাওঁ-পুৱতি নিশা ঘুৰোঁ। তেতিয়াও অফিচলৈ আহি হাজিৰা মাৰি যাব লাগিব নেকি?’
সেইদিনা চাইমনৰ সৈতে কাম দেখুওৱাৰ দায়িত্ব আছিল লিছাৰ। সেই সপ্তাহটো তেনেকৈয়ে ভাগে ভাগে চাইমনৰ সৈতে সময় কটাই দলটোৰ প্ৰত্যেকৰে যেন অভিযোগবোৰ বাঢ়িহে যাবলৈ ধৰিলে। তেনেকৈয়ে শুক্ৰবাৰ পালেহি। সেইদিনা চাইমন লণ্ডনলৈ উভতাৰ কথা। তেওঁ জোৰ দিয়াৰ বাবেই টম আৰু ডেৰেন সেইদিনা অফিচতে ৰৈ দিলে। দুয়োৰে অফিচত নিজাকৈ ডেস্কো নাই- দৰকাৰেই নাই বাবে। সেয়ে দুয়ো মিলি সেইদিনা নেচাৰৰ ৱেৰহাউচটোকে চিজিল লগালে।
আবেলি সকলোকে সোনকালেই পুনৰ লগ পোৱাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দি চাইমনে অফিচ এৰিলে। মাৰ্ক লান্সৰ সময়লৈকে নাছিল। তেওঁ আগবেলাটো ছুটী লৈছিল। কোনেও সোধা নাছিল কিয়। কাৰণ সকলোৱে জানে মাৰ্কৰ ব্যক্তিগত জীৱনৰ ধুমুহা জাকৰ কথা। আবেলি ঘুৰি আহি তেওঁ অফিচত থমথমীয়া পৰিৱেশ এটা পালেহি। গোটেইবোৰ তেতিয়াও অফিচতে। মাৰ্ক আহি বহিবলৈ নাপালেই ফিয়নাই পোনেই সুধিলে,
‘মাৰ্ক, চাইমন ইয়ালৈ কিয় আহিছিল খুলি কোৱাচোন?’
তুলিকাই এইকেইমাহতে মন কৰিছে এই গোটৰ দলপতি মাৰ্ক। সকলোৱে কাম চোৱা-চিতা কৰাৰ দায়িত্ব তেওঁৰ। তুলিকাৰ দৰেই সকলোৱে তেওঁক সকলোৱে শ্ৰদ্ধা কৰে- কিন্তু সমীহ নকৰে, প্ৰশ্ন সুধিবলৈ বা মতামত জনাবলৈ কোনেও ভয় বা সংকোচ নকৰে। মাৰ্কে নিজেও প্ৰশ্ন আৰু সমালোচনা কৰিবলৈ উৎসাহহে দিয়ে। সেয়াও হয়তো এগৰাকী যোগ্য দলপতিৰে চিন। আজিও তেওঁ পোনপটীয়া প্ৰশ্নটোত আচৰিত হ’লেও শান্ত মাতেৰেই ক’লে,
‘চাইমনে আমাৰ দলটোৰ কাম-কাজৰ বুজ ল’ব খুজিছিল। লগতে মোৰ সৈতে মুখামুখিকৈ পুনৰ্সংগঠনৰ আলোচনাও কৰিব বিচাৰিছিল। গম পাইছোঁ, তোমালোক সকলোৰে চাকৰি একেই থাকিব। পুনৰ্সংগঠনৰ কোনো প্ৰভাৱ নপৰে।’
লগে লগেই কোঠাটোলৈ যেন প্ৰাণ ঘুৰি আহিল। সকলোৱে স্বস্তিৰ নিশ্বাস পেলালে। কিন্তু লিছাই ক’লে,
‘কিন্তু কি মাৰ্ক?’ অতবছৰে যেন মাৰ্কক তাই ভালদৰে বুজি পোৱা হৈছে। বুজি পোৱা হৈছে যে মাৰ্কৰ কথাৰ সুৰত তেতিয়াও এটা ‘কিন্তু’ লাগি আছে। সেয়ে লিছাই গোটৰ বাকীসকলৰ দৰে এতিয়াও সহজ হৈ পৰিব পৰা নাই।
মাৰ্কে অলপ হাঁহিলে। আজি সেই হাঁহিও যেন বৰ কৰুণ দেখালে। তাৰপিছত তেওঁ লাহেকৈ ক’লে,
‘চাইমনে লগতে জনালে, মোৰ পদবীটো সলনি হোৱাৰ সম্ভাৱনা আহি পৰিছে। তেওঁলোকে এই ‘এৰিয়া মেনেজাৰ’ পদবীটো খাৰিজ কৰি ইয়াত ‘সমন্বয়ক’ পদবী সৃষ্টি কৰিব খুজিছে। পে’ গ্ৰেড বা স্কেলৰ ফালৰ পৰা সেই পদবী ‘এৰিয়া মেনেজাৰ’ পদবীৰ তলত। মোৰ পদবীটো বেলফাষ্টৰ অফিচলৈ যাব।’
গোটৰ সকলোকে যেন কথাখিনিয়ে গিলিহে পেলালে। কি কয় মাৰ্কে! কি কয়! তেওঁ কি বেলফাষ্টলৈ যাবগৈ?
‘বৰ্তমান তেওঁলোকে এই ‘সমন্বয়ক’ পদবীটোৰ কাৰণে নতুনকৈ বাচনি কৰাৰ সিদ্ধান্ত লৈছে। তাত চাইমনৰ আগ্ৰহ আছে বুলি কৈ গৈছে। সেইবাবেই তেওঁ আহিল। নিজ চকুৰে এই ঠাই, এই অফিচ চাই গ’ল।’
এইবাৰ যেন কটা ঘাঁত চেঙা তেল পৰাৰ দৰেহে হ’ল। গোটেইবোৰে প্ৰায় একেলগেই কৈ উঠিল,- নাই, সেয়া হ’বই নোৱাৰে। মাৰ্কৰ সলনি চাইমন দলপতি হৈ আহিলে কোনেও এই দলত আৰু নাথাকে।
‘মাৰ্ক, তুমি যদি বেলফাষ্টলৈ যোৱাগৈ, ময়ো নাথাকোঁ! আজি বাৰ বছৰে চাকৰি কৰিলোঁ। ৰিটায়াৰমেণ্টলৈ বেছি দিন নাই। শেষৰ কেইবছৰত তিতা-কেঁহা নালাগে আৰু।’ ডেৰেনে ক’লে।
‘ময়ো নাথাকো।’ ফিয়নাই ক’লে। ‘ৰিপাব্লিকলৈ ট্ৰেন্সফাৰ লৈ ল’ম।’
ইজনৰ পিছত সিজনকৈ তাতে হয়ভৰ দি গ’ল। যেন মাৰ্কেই ফাৰমানা সকলোৰে বাবে। মাৰ্ক নোহোৱাকৈ যেন এই দলৰো কোনো অস্তিত্ব নাই।
‘তুমি সঁচাই ফাৰমানা এৰি যাব খুজিছা, মাৰ্ক?’ লিছাৰ মাতটোৱে যেন কঁপি উঠিল।
গোটৰ সকলোৱে মাৰ্কৰ মুখলৈ চাই ৰ’ল-উত্তৰ বিচাৰি। কি কৰিব মাৰ্কে? অতবছৰে, কোনোবা কৃষকে আপত্তি কৰিছে, ক’ৰবাত বানপানীয়ে চৰাইৰ কণী নষ্ট কৰিছে, কোনোবাই জৰীপৰ তথ্য বিচাৰিছে, প্ৰকৃতি সম্পৰ্কীয় এটা বাতৰি কৰাৰ কথা -সকলোৰে যিকোনো প্ৰশ্নৰ উত্তৰ মাৰ্কৰ হাতত। ফাৰমানাৰ অতীত আৰু বৰ্তমান জীভাৰ আগত লৈ ফুৰা, ফাৰমানাৰ প্ৰকৃতিক মনে-প্ৰাণে ভালপোৱা মাৰ্কৰ হাতত আজি এই প্ৰশ্নটোৰ কোনো উত্তৰ নাই।
মাৰ্ক কিছু বিহ্বল হৈ পৰিল। এই ফাৰমানাতে আজি পোন্ধৰ বছৰ আগতে তেওঁ জীৱনটো গঢ়ি তুলিছিল। এখন সুখৰ সংসাৰৰ সপোনটো বাস্তৱ হৈছিল। তেতিয়াই আন্যাই নিজৰ দেশ জাৰ্মানীলৈ ঘুৰি যোৱাৰ কথা মাজে মাজে উলিয়াইছিল। কিন্তু মাৰ্কে ফাৰমানাৰ মোহ এৰি বেলেগ এখন দেশলৈ যোৱাৰ কথা ভাৱিব নোৱাৰিলে। কিজানি তেতিয়াই আন্যাৰ কথা মানি গুচি যোৱা হ’লে তেওঁৰ জীৱনটোৱে অন্য গতিয়ে ল’লেহেঁতেনে। কিজানি আজি সেই সংসাৰ আৰু চাকৰিৰ এই পৰিণতি নেদেখিলেহেঁতেন! নাজানে মাৰ্কে। এই হেঁতেনবোৰেতো কেতিয়াও কোনো প্ৰশ্নৰ উত্তৰ নিদিয়ে। কিন্তু এতিয়া সঁচাই বেলেগ কিবা বাচি আছেগৈ নে ফাৰমানাত? সঁচাই তেওঁ এতিয়াও ফাৰমানাতে ৰৈ যোৱাৰ কিবা অৰ্থ আছেগৈ নে? তেওঁৰ জীৱন আৰু কেৰিয়াৰ তচ-নচ কৰি দিব খোজা এই ধুমুহাজাক তেওঁৰ বাবে বিশ্বব্ৰক্ষাণ্ডৰ এক নিৰ্দেশ নহয়নে?
কিন্তু, এই আপোন দলটোৰ কি হ’ব? কি হ’ব তেওঁৰ মুখলৈকে চাই ভৰষা বিচৰা এই মানুহখিনিৰ?
আজি পুৱাৰে পৰা নেচাৰৰ অফিচত লেণ্ডলাইন ফোনটোৱে আহৰি পোৱা নাই। প্ৰথমটো ফোন কল তুলিকায়ে ধৰিলে। কাৰণ প্ৰায়ে সকলোতকৈ আগেয়ে তাই অফিচ পায়হি। খিৰিকীৰ ব্লাইণ্ডছবোৰ ওপৰলৈ উঠাই লৈ ফুলৰ টাববোৰত পানী দি তাই নিজৰ ডেস্কত বহেহি। প্ৰায়ে সেইখিনি সময়তে চাফাইকৰ্মী পলো ৱাটাৰৱেইজ আয়াৰলেণ্ডৰ বাকীবোৰ অফিচত কাম সামৰি সিহঁতৰ অফিচ সোমায়হি। তুলিকাৰ সৈতে সুখ-দুখৰ দুই এষাৰ কথা পাতি তেওঁ গোটেইবোৰ ভেকুৱাম কৰি নিয়েহি। তেনেকৈ দিনটো আৰম্ভ কৰি ভাল লাগে তাইৰ। আজিও তেনেকৈ আহি পাইছিলহে, ফোনটো ঠিক ন বজাতে ৰিং কৰি উঠিল।
‘হেল্ল’,নেচাৰ আয়াৰলেণ্ডৰ ফাৰমানা অফিচ। মই কনজাৰভেশ্যন অফিচাৰ তুলিকা বৰুৱাই কৈছোঁ। কওকচোন আপোনাক কেনেদৰে সহায় কৰিব পাৰোঁ?’
‘আহ, আপুনিয়ে ভাৰতৰ তুলিকা তেনে?’ গাঢ় আইৰিছ ঠাঁচৰ অচিনাকি পুৰুষ কণ্ঠটোত তুলিকাই থতমত খাই গ’ল।
‘হয়, আপুনি?’
‘মই লিছবেল’ৰ পৰা কৈছোঁ। ‘ফাৰমানা হেৰল্ড’ত আপোনালোকৰ কামৰ বিষয়ে পঢ়ি বৰ ভাল পালোঁ। প্ৰকৃতিৰ কাৰণে আপোনালোকে যেনেকৈ কাম কৰি আহিছে সেয়া সঁচাই বৰ প্ৰেৰণাদায়ক। আপুনি নিজে ইমান দূৰৈৰ পৰা আহি আমাৰ প্ৰকৃতি আৰু চৰাই-চিৰিকটিৰ সংৰক্ষণৰ কাম কৰিছে-তাৰ বাবে বহুত ধন্যবাদ।’ ফোনৰ সিপাৰে অচিনাকি মানুহজনৰ যেন উৎসাহৰ শেষ নাই!
তুলিকা অভিভূত হৈ পৰিল। মানুহজনৰ সৈতে চা-চিনাকি হৈ ধন্যবাদ জনাই তাই ফোন থ’লে। তৰপিছত ল’ৰালৰিকৈ ৰিচেপশ্যনৰ পৰা ফাৰমানা হেৰল্ডৰ সেইদিনাৰ কাকতখন লৈ আনিলেগৈ। তাৰে এটা সম্পূৰ্ণ পৃষ্ঠা জুৰি বাতৰিটো প্ৰকাশ পাইছে। বৰ বৰ হৰেফেৰে শিৰোনামা, ‘ফাৰমানাৰ প্ৰকৃতিৰ হকে এজাক যুঁজাৰু!’ তাৰ তলতে সোঁফালে ৰায়ানৰ ফটোখন-সেই একেই হাঁহিলে সৰু হৈ পৰা নীলা দুচকু, মুগা ফিৰফিৰীয়া চুলিৰ পনিটেইল, দুয়োগালৰ মুগা দাঢ়ি। তাইৰ মূৰৰ পৰা ভৰিলৈ যেন এটা শিহৰণ বৈ গ’ল! প্ৰতিবাৰে ৰায়ানক দেখা পালেই অহা সেই চিনাকি শিহৰণ, কিন্তু অচিনাকি আবেগ!
‘হেৰ’ল্ডত বাতৰিটো ওলাল নহয়?’ মাৰ্কৰ মাতত তাই উচপ খাই উঠিল। তেওঁৰ হাতত ফ্ৰেন্স প্ৰেছ কফি মেকাৰটো। কাঁচৰ কফি মেকাৰটোত জিলিকি আছে কলাকৈ কৰা ডাঠ কফি। অন্যদিনাৰ দৰেই তেওঁ তাৰপৰা মাগ এটাত বাকি তুলিকাৰ ডেস্কত একাপ কফি থ’লে। তাৰ কাষতে মিহলাই কফি পাতল কৰিবলৈ গৰম পানীৰ কেটলটোও থৈ তেওঁ ক’লে,
‘মোক ৰায়ানে পুৱাতে ফোন কৰি জনাইছে। বৰ ধুনীয়াকৈ লিখিছে। আমাৰ লগে লগে থাকি কামবোৰ যে ভালদৰে বুজি লৈ কষ্ট কৰি লিখিছে, সেয়া পঢ়িলেই বুজি পায়। তোমাৰো ফটো ওলাইছে, দেখিলা?’
নাই দেখা। ৰায়ানৰ ফটোখনতে থমকি ৰোৱা তুলিকাৰ চকুযুৰি এইবাৰ তললৈ গ’ল। সেইদিনা কায়াকেৰে গৈ থাকোঁতে ঘপকৈ ৰায়ানে তোলা তাইৰ ফটোখন প্ৰকাশ পাইছে। তলত লিখা আছে, ‘ফাৰমানাৰ খেতি-পথাৰত বাহ সজা চৰাই বিচাৰি নেচাৰৰ কৰ্মী তুলিকা।’
তাই পুলকিত হৈ উঠিল। কেৱল তুলিকাই নহয়, সেই বাতৰি আৰু তাকে লৈ দিনটোলৈ আহি থকা অভিনন্দনৰ ফোন কল বোৰে গোটেই দলটোৰে যেন উদ্যম ঘুৰাই আনিলে। মুহূৰ্তৰ বাবে যেন সকলোৱে পাহৰি গ’ল নেচাৰৰ ওপৰত ওলমি থকা অনিশ্চয়তাৰ কলীয়া ডাৱৰজাকৰ কথা! ৰায়ানৰ প্ৰতি তাইৰ মন কৃতজ্ঞতাৰে ভৰি পৰিল। ফোন এটা কৰি ধন্যবাদকে দিব নেকি? ভাৱিলে তাই। তাৰ সলনি তাই সেইদিনাই ধন্যবাদসূচক ইমেইল এটাকে কৰিলে। প্ৰায় আধাঘণ্টামানৰ ভিতৰতে ৰায়ানৰ উত্তৰ আহিল, ‘তুমি লেখাটো ভাল পোৱা বাবে ভাল লাগিছে। তোমালোকে ব্যতিক্ৰমী কাম কৰি আছা, প্ৰায়বোৰ মানুহ প্ৰকৃতি বিধ্বংসী কামত লাগি থাকোঁতে তোমালোকে ফাৰমানাৰ সেউজীয়াখিনি বচাই ৰখাৰ চেষ্টা কৰিছা। তাৰ কাৰণে নেচাৰৰ প্ৰতিজন কৰ্মীৰ প্ৰতি আমি কৃতজ্ঞ!’
অফিচৰ লান্স ব্ৰেকতে সুৰুঙা পাই সেই খৱৰ তাই মাকলৈ মেচেজ কৰি পঠালে। মাকে লগে লগেই উত্তৰ দিলে মেচেজতে।
‘বৰ গৌৰৱৰ কথা মাজনী! বিদেশৰ এক অজান্তি মুলুকত গৈ তই নিজকে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছ- প্ৰকৃতিৰ হকে কাম কৰিছ, তাকে লৈ মই বহুত গৌৰৱ কৰোঁ। এনেকৈয়ে আগবাঢ়ি যা - মোৰ আশীৰ্ব্বাদ সদায়ে থাকিব।’
তাইৰ চকুপানী ওলাব খুজিলে। কেইটামান মুহূৰ্তৰ পিছতে পুনৰ মাকৰ মেচেজ আহিল,
‘দেউতাৰক ক’লি নে? খৱৰটো শুনিলে দেউতাৰেও বৰ ভাল পাব!’
নাই, দেউতাকৰ সৈতে সেই দিনটোৰ পৰাই তাই একো যোগাযোগ ৰখা নাই। যেন প্ৰথমবাৰৰ কাৰণে তাই নিজে শুদ্ধ বুলি বিচাৰ কৰা এটা বাট লৈছে। সেই বাটত মূৰ তুলি খোজ দিছে। মাকেই হওক বা পৃথিৱীৰ অন্য যিকোনো নাৰীয়ে হওক- সেই নাৰীৰ ওপৰত হাত তুলি পুৰুষত্ব জাহিৰ কৰিব খোজা কোনো পুৰুষৰ সৈতেই তাইৰ আন্তৰিক বান্ধোন থাকিব নোৱাৰে। কাৰণ কোনো আন্তৰিক বান্ধোন বৰ্তাই ৰাখিব পৰাকৈ সেই পুৰুষৰ বিবেক বা মানৱীয়তা আছে বুলি তাই বিশ্বাস নকৰে।
তুলিকাই মাকক সেইবোৰ একোকে নক’লে। মাকৰ সহনশীলতাই যেন তাইক মূক কৰি পেলালে। তাই জানে, মাথোঁ যোৱা সপ্তাহত মাকে নিজাকৈ ভাড়াঘৰ লৈছে। ডিভৰ্চৰ কাগজ-পত্ৰ সাজু কৰিবলৈ কৰ্টলৈ তাঁত-বাতি আৰম্ভ কৰিছে। ভায়েক ধীৰুৰ হাজাৰ চেষ্টায়ো মাকক নিজৰ সিদ্ধান্তৰ পৰা লৰচৰ কৰিব নোৱাৰিলে। অথচ, ইমানখিনিৰ পিছতো মাকে সিহঁত দুয়োকে দেউতাকৰ খৱৰ ৰাখিবলৈ কৈছে। মাকেই অশান্তি মতা বুলি অপবাদ দিব খোজা ধীৰুকো তেওঁহে ভৰসা দিছে, সকলো ঠিক হৈ যাব। মাক-দেউতাক বেলেগ হৈ গ’লেও সিহঁত দুয়োৰে কাৰণে কথাবোৰ একে থাকিব। যেন মাকে আপ্ৰাণ চেষ্টা কৰিছে, তেওঁৰ সিদ্ধান্তই পৰিয়ালটোৰ বান্ধোনবোৰ ঢিলাই নেপেলোৱাকৈ ৰাখিবলৈ। যিটো ভয়ে অতদিনে তেওঁক এই খোজটো আগবঢ়াবলৈ বাধা দি আছিল, সেই ভয়ৰ নিৰাময় কৰিবলৈ। মাকক তাইৰ ক’বৰ মন গ’ল, সম্পৰ্কৰ গতি বোৱতী নদীৰ দৰে। স্বতন্ত্ৰ কিন্তু একা-বেকাঁ। প্ৰত্যেকেই নিজা সম্পৰ্কবোৰৰ বাবে দায়বদ্ধ। পাৰস্পৰিক আন্তৰিকতা, আদৰ-যত্নৰ সোঁত অবিৰাম বৈ নাথাকিলে অন্য কোনেও দুগৰাকী ব্যক্তিৰ মাজৰ সম্পৰ্কত খৰাং হোৱাৰ পৰা ৰক্ষা কৰিব নোৱাৰে। মাকেও।
‘হেই, আজি ডেস্কতে থাকিলা যে! লান্স ৰুমলৈ নাহিলা কিয়?’ ফিয়নাৰ মাতত তুলিকাই মূৰ তুলি চালে।
‘আ:, মোৰ কাম অলপ আছিল। সেয়ে ভাৱিলোঁ, আজি কাম আৰু খোৱা লগতে কৰোঁ!’
‘একো নাই, আজি ৰায়ানৰ বাতৰিক লৈ সৰু-সুৰা চেলিব্ৰেশ্যনেই হৈ গ’ল- এয়া তোমাৰ কেক টুকুৰা লৈ আনিছোঁ। লোৱা।’ ফিয়নাই প্লেট এখনত চকলেট কেক এটুকুৰা আগবঢ়াই দিলে।
‘চেলিব্ৰেশ্যনৰ কথাত মনত পৰিছে, তোমালোক ৰ’ৰি গেলেহাৰ উৎসৱলৈ যাবা নহয়?’ ফিয়নাৰ পিছে পিছেই আহি অফিচলৈ সোমোৱা লিছাই ক’লে।
‘যাম যাম- সেয়াটো এৰিব নোৱাৰি। এইবাৰ চ’নেও গান গাব নহয়। এইকেইদিন তাৰ দিনে-ৰাতিয়ে ৰিহাৰ্চেলৰ প্ৰকোপত মই শান্তিৰে শুব নোৱাৰিছোঁ।’ ফিয়নাই উচ্ছল হৈ লগে লগেই সঁহাৰি দিলে। আজি এমাহ হ’ল- চ’ন আৰু তাই একেলগে এটা ঘৰ লৈছে, এখন সুখৰ সংসাৰ গঢ়িছে। দেশ আৰু সংগঠনৰ নানা অনিশ্চয়তা আৰু অস্থিৰতাৰ মাজতো সিহঁত সুখী হৈছে।
‘কোন এই ৰ’ৰি গেলাহাৰ? ক’ত হ’ব এই উৎসৱ?’ সিহঁতৰ কথা-বতৰাই তুলিকাকো কৌতুহলী কৰি তুলিলে।
‘বেলিশ্বেননৰ নাম শুনিছা? ইয়াৰ পৰা মাত্ৰ এঘন্টাৰ বাট তালৈ৷ উত্তৰ আয়াৰলেণ্ডত নহয়। আমাৰ সীমামূৰীয়া কিন্তু ৰিপাব্লিক অব আয়াৰলেণ্ডৰ ঠাই। তালৈ যাবলৈ তোমাৰ ভিজা আছেই নহয়?’ লিছাৰ কথাৰ পৰা থাপ মাৰি নিয়াদি ফিয়নাই ক’লে,
‘ৰ’ৰি গেলাহাৰ তাতে জন্ম হোৱা এজন বিশ্ববিখ্যাত সংগীত শিল্পী৷ প্ৰতিবছৰে বেলিশ্বেননে তেওঁৰ সোৱঁৰণত আন্তৰ্জাতিক সংগীত উৎসৱ পাতে৷ এই শনিবাৰে ওলাবা৷ শনিবাৰে নিশাটো কটাই দেওবাৰে গুচি আহিম৷ বহুত ভাল লাগিব। কি যে এক মায়াময় পৰিৱেশ হয় তাত- দেখিলেহে বুজিবা!’
‘কিন্তু…কিন্তু ক’ত থাকিম?’
‘আৰে সেইবোৰৰ চিন্তাই নাই। আমাৰ কাৰাভানখন লৈ যাম নহয়! আমাৰ তিনিওলৈ ঠাই ওলাব তাত।’ লিছাই এইবাৰ জোৰ দি ধৰিলে।
কথামতেই কাম। শনিবাৰে তুলিকাৰ এপাৰ্টমেণ্টৰ সন্মুখত ৰ’লহি লিছা আৰু ডেনিয়েলৰ কাৰাভানখন। কাৰভান মানে সিহঁতৰ গাড়ীৰ পিছফালে যোগ কৰি লোৱা এটা সৰু কেবিন৷ সৰু কিন্তু বৰ আটোমটোকাৰীকৈ ৰখা কেবিনৰ ভিতৰৰ আচবাব৷ লিছাই দেখুৱালে, একাষৰ দুজনীয়া চোফাখন ফল্ডিং -মেলি দিলে এখন দুজনীয়া বিছনা হৈ পৰে৷ দুৱাৰৰ একাষে অন্য এখন বহা ঠাই৷ তাতে তৃতীয় মানুহ এজনো শুব পাৰে৷ ওপৰৰ গোটেইবোৰ সৰু-ডাঙৰ চেলফ-য’ত বয়-বস্তু সযতনে ৰাখি হুক লগাই থ’ব পাৰি৷ পাকঘৰ যেন লগা কণমান ঠাইখিনিতে এটা সৰু ষ্ট’ভ৷ সৰু চিলিণ্ডাৰ এটাৰ লগত সংযোগ কৰি থোৱা আছে৷ মুঠতে সৰু পৰিয়াল এটাই আৰামেৰে এসপ্তাহ চলাই দিব পৰা এটা কোঠালি৷
‘আৰে, এইখন দেখোন এখন ঘৰেই!’ তুলিকাই আচৰিত হৈ কৈ পেলালে।
‘কৈছিলোঁৱেই চোন তোমাক! ডেনিয়েল আৰু মই এইখন লৈয়ে গোটেই আয়াৰলেণ্ড ঘুৰিছোঁ বুজিছা। থকা-খোৱাৰ চিন্তা নাই। আগতীয়া পৰিকল্পনাৰ দৰকাৰ নাই। য’তে মন যায় ৰৈ দিব পাৰোঁ। বৰ সুবিধা!’ লিছাৰ মাতত সন্তুষ্টিৰ সুৰ। তাই জোৰ কৰাত তুলিকা উপায়ন্তৰ হৈ গাড়ীৰ সন্মুখৰ ছিটত বহিব লগা হ’ল। নিজে পিছৰ ছিটত বহি লৈ লিছাই ক’লে,
‘এইবাৰ প্ৰথম এইটো বাটত ওলাইছা, সন্মুখৰ পৰা ঠাইবোৰ চাই যাব পাৰিবা। মই পিছৰ ছিটত আৰাম কৰিম আকৌ!’
তুলিকাৰ মৰম লাগি গ’ল এই লিছাজনীলৈ। কেনেকৈ যে নিমিষতে আপোন কৰি ল’ব পাৰে- একো প্ৰতিদান আশা নকৰাকৈ মন খুলি সকলোকে সহায় কৰিব পাৰে তাই!
নামনি লখ আৰ্ণৰ পাৰে পাৰে গৈ ছল্লিশ মিনিটমানৰ পিছতে সিহঁতৰ গাড়ীয়ে উত্তৰ আয়াৰলেণ্ডৰ সীমা পাৰ হৈ ৰিপাব্লিক অব আয়াৰলেণ্ডত প্ৰৱেশ কৰিলে। কোনো পহৰা বা ভেঁটা নাই সেই সীমান্তত। প্ৰকৃততে দুয়োখন দেশৰ কোনো সীমান্ততে অহা-যোৱাৰ একো বাধা নাই। একেখিনি আইৰিছ মানুহকে যেন দুখন দেশৰ ৰাজনৈতিক বাধ্যবাধকতাই পৃথক কৰি ৰাখিছে! সেইবাবেইতো ব্ৰেক্সিটে ইমান আসূয়া বিয়পাইছে ইয়াত, তুলিকাই ভাৱিলে। ব্ৰেক্সিটৰ পিছত এই ৰিপাব্লিক ইউৰোপীয়ান ইউনিয়নৰ ভিতৰতে থাকিব- কিন্তু ব্ৰিটেইনৰ অংশ হিচাপে উত্তৰ আয়াৰলেণ্ড ইউনিয়নৰ বাহিৰ হৈ যাব। এই সীমান্তবোৰ তেনে বেছিদিন একেদৰে নাথাকিব? এনেকৈ আহোঁ বুলিলেই সিহঁত গুচি আহিব নোৱাৰিব- ইপাৰ-সিপাৰ হ’বও নোৱাৰিব কিজানি!
‘পাবৰ হৈছেই দেই!’ ডেনিয়েলে ক’লে
‘ইমান সোনকালে? সীমান্ত পাৰ হৈছিলোঁহে!’
‘হে হে- ভাৰততকৈ আয়াৰলেণ্ড বহুত সৰু অ’ তুলিকা। সীমাৰ পৰা বেলিশ্বেননলৈ দহমিনিটমানৰহে বাট, সেয়ে আকৌ!’ লিছাই হাঁহি হাঁহি পিছফালৰ পৰা মাত দিলে।
ডেনিয়েল আৰু তুলিকায়ো হাঁহিত যোগ দিলে। উৎসৱৰ মূল ঠাই নাপাওঁতেই সিহঁতৰ গাড়ী আৰু পিছফালৰ কেবিনৰ গতি কমিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। ইমান মানুহ! যেন সমগ্ৰ ইউৰোপৰ সংগীতপ্ৰেমীৰ সোঁত বৈছে ইয়ালৈ! মূল পথৰ কাষে কাষে চকুৰে মনালৈকে সৰু-ডাঙৰ টেণ্ট। যি য’ত অকণমান মুকলি ঠাই পাইছে তাতে কেম্পিং কৰিছে যেন!
‘এইখন একেবাৰে সৰু চহৰ। গতিকে ইয়াৰ হোটেল বা হোমষ্টে বোৰে ইমানবোৰ মানুহৰ ভাৰ ল’ব নোৱাৰে। সেইকাৰণেই সকলোৱে থকা-মেলাৰ ব্যৱস্থা উলিয়াই লৈছে বুজিছা?’ ডেনিয়েলে ক’লে।
‘চ’নো দুদিন আগৰেপৰা ইয়াৰে কোনোবা এটা টেণ্টতে আছেহি হেনো!’ লিছাই কেনেবাকৈ ককায়েক চ’নক দেখা পায়েই নেকি এই ভাবেৰে ইফালে-সিফালে চাই পঠিয়ালে।
সিহঁত কাৰাভানৰ কাৰণে আছুতীয়াকৈ ৰখা পাৰ্কিং লট এটাত ৰ’লগৈ। সোধা-পোছা কৰি ডেনিয়েলে পাৱাৰ আউটলেটো বিচাৰি উলিয়ালে। ইলেক্ট্ৰিচিটি নহ’লে যে কেবিনৰ ভিতৰত গৰমপানী কৰিবলৈকে সুবিধা নাথাকিব। সেই সুযোগতে কেইবাজনো অচিনাকি মানুহ আহি সুধিলেহি, এই কাৰাভানখন ক’ত কিনা, কিমান দিন হ’ল, বাটৰ কেঁকুৰিবোৰত চলাওঁতে অসুবিধা হয় নেকি! ডেনিয়েলে ধৈৰ্য্যৰে উত্তৰ দি গ’ল। লিছাইহে তাক টানি আনিলে।
‘ব’লা, ক’ত কি হৈছে অলপ চাই আহোঁ। পিছত সময় নহ’ব। আজি ৰাতিলৈ আকৌ চ’নৰ অনুষ্ঠানতে থাকিব লাগিব নহয়!’
ডেনিয়েলে কেবিনৰ মিনিফ্ৰিজৰ পৰা গিনিছ বীয়েৰৰ তিনিটা কেন উলিয়ালে। তাকে হাতে হাতে লৈ সিহঁত আগবাঢ়িল। বেলিশ্বেননৰ সাগৰীয় ঢৌৰ সিপাৰে বেলিটো ইতিমধ্যে ডুবিবৰ হৈছে। আকাশখনৰ চৌদিশে বিস্ফোৰিত হৈ পৰিছে তাৰেই ৰাঙলী আভা। সেই আভাত যেন বেলিশ্বেনন এক অনন্য ৰূপত জিলিকি উঠিছে। পাৰ্কিঙৰ ঠাইখিনিৰ পৰা ওলাই সিহঁতে ডাউনচহৰৰ ফালে খোজ দিলে। সেই সুযোগতে লিছা আৰু ডেনিয়েলৰ পৰা তুলিকাই ৰ’ৰি গেলাহাৰৰ কাহিনী শুনিলে। সত্তৰ বছৰ আগেয়ে এই সৰু চহৰখনতে ৰ’ৰি গেলাহাৰৰ জন্ম হৈছিল। দেউতাকে আৰ্ণ নদীৰ জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্পত কাম কৰিবলৈকে ইয়াত থিতাপি লৈছিলহি। মাক-দেউতাক দুয়ো সংগীত চৰ্চা কৰিছিল। গতিকে স্বাভাৱিকতে ৰ’ৰিও সৰুৰে পৰা সংগীতৰ প্ৰতি আগ্ৰহী হৈ পৰিছিল। কামৰ দায়ত পৰিয়ালটো আয়াৰলেণ্ডৰ অৰঙে দৰঙে ঘুৰি ফুৰা স্বত্বেও ৰ’ৰিৰ সংগীত প্ৰতিভা বিকাশত সেয়ে বাধা নপৰিল। সত্তৰৰ দশকত গীটাৰৰ অপূৰ্ব ঝংকাৰ আৰু ৰক সংগীতেৰে সমগ্ৰ আয়াৰলেণ্ডতে উখল মাখল লগাই দিছিল তেওঁ৷ কিন্তু কেৱল সংগীত শিল্পী হিচাপেই নহয়, বহু আইৰিছ লোকৰ বাবে ৰ’ৰি এক আদৰ্শ। ট্ৰাবলছৰ সময়ত উত্তৰ আয়াৰলেণ্ডত ৰাজনৈতিক অস্থিৰতাৰ মাজত সকলো শিল্পীক কোনো ধৰণৰ সাংগীতিক ভ্ৰমণ নকৰিবলৈ সকীয়াই দিয়া হৈছিল। কিন্তু ৰ’ৰিৰ সংগীতক যেন একোৱে বাধা দিব নোৱাৰিলে। সেই সময়ত বহুতো বিপদ-বিঘিনি মূৰ পাতি লৈও ৰ’ৰিৰ বেণ্ডে আয়াৰলেণ্ডত গানৰ মাজেৰে শান্তিৰ বাণী বিলাই ফুৰিছিল। এই কাৰণতে আজিও ৰ’ৰিৰ ইমানবোৰ অনুৰাগী!
লিছা আৰু ডেনিয়েলৰ কথা আৰু বেলিশ্বেননৰ পৰিৱেশে যেন তুলিকাক অভিভূত কৰি পেলালে। লাইভ সংগীতৰ অনুষ্ঠানলৈ তাই আগতেও বহুবাৰ গৈছে। কিন্তু এনে পৰিৱেশ ক’তো কাহানিও দেখা মনত নপৰে। গোটেই চহৰখন যেন সংগীতৰ মায়াত ডুব গৈছে। মূল মঞ্চত এতিয়াও অনুষ্ঠান আৰম্ভ হ’বলৈ বাকী। কিন্তু যিফালেই চালে তাই দেখা পালে মানুহৰ হাতে হাতে গীটাৰ আৰু গাৰ টিচাৰ্ট, জেকেট বা মূৰত মাৰি লোৱা কাপোৰত ৰ’ৰি জিৰ প্ৰতিচ্ছৱি। মূল পথৰ দুয়োকাষেই অ’ত ত’ত গীটাৰবোৰত আঙুলী চলিছে, গায়ক-গায়িকাৰ গান শুনিবলৈ মানুহৰ জুম বান্ধিছে। ৰ’ৰি গেলাহাৰৰ গান আৰু সুৰ যেন বেলিশ্বেননৰ আকাশে-বতাহে উৰি ফুৰিছে। এই সপ্তাহটোৰ বাবেই যেন বেলিশ্বেননত ৰৈ গৈছে সময়, স্তব্ধ হৈ গৈছে নিত্য-নৈমিত্তিক জীৱন। সকলো ব্যস্ততা-ব্যথা-হতাশা পাহৰি মানুহবোৰে উশাহে-নিশাহে টানি লৈছে মাথোঁ গান! ৰ’ৰি জিৰ গান।
তুলিকাৰ সন্মোহিত মুখ দেখিয়ে হয়তো লিছাই ক’লে,
‘বহুতৰে বাবে এয়া এক বছৰেকীয়া তীৰ্থযাত্ৰাৰ দৰে। আমি ৰ’ৰিৰ সংগীত আৰু জীৱন কেৱল উদযাপন নকৰোঁ- সঁচা অৰ্থত সেয়া যেন দেহে-মনে ধাৰণ কৰোঁ, সেই যাদুৰ সোৱাদ লৈ চাওঁ।’
সিদিনা সঁচাকৈয়ে পৰম কৌতুহলেৰে তুলিকাই সেই সোৱাদ লৈ লিছা আৰু ডেনিয়েলৰ লগত ইঠাইৰ পৰা সিঠাইলৈ ঘুৰি ফুৰিলে। কিছুপৰৰ পিছতে তাই উপলব্ধি কৰিলে, এটা নিশাতে গোটেইবোৰ অনুষ্ঠান উপভোগ কৰাতো এদিনতে এভাৰেষ্ট পৰ্বত আৰোহণ কৰিবলৈ যোৱাৰ দৰে হ’ব। চৌদিশে ইমানবোৰ মঞ্চ- মূল মঞ্চৰ উপৰিও প্ৰায়বোৰ পাবতে একেসময়তে বিশ্বৰ ভিন্ন প্ৰান্তৰ পৰা অহা শিল্পীৰ অনুষ্ঠান হৈ আছে। মুকলি আকাশৰ তলত বাটে-পথে হৈ থকা অনুষ্ঠানবোৰতো আছেই।
তাইৰ মনৰ ভাৱ বুজিয়ে যেন লিছাই ক’লে, ‘এইখিনি চাই কেতিয়াও শেষ নহয়। উভতি ৰেইলীৰ পাবলৈকে যাওঁ ব’লা। চ’নৰ অনুষ্ঠান আঠ বজাৰ পৰা আৰম্ভ হোৱাৰ কথা। ভিৰ ফালি গৈ তাত ওলাবলৈ সময় লাগিব।’
লিছাই কোৱাৰ দৰেই ৰেইলীৰ পাব পাবলৈ সময় লাগিল। কেইবাবাৰো অচিনাকী পদচাৰীৰ সৈতে সিহঁতৰ গাত খুন্দা লাগিল। প্ৰতিবাৰে মানুহবোৰে আমনি পোৱাৰ সলনি ঘেটঘেটাই হাঁহিলে, কিছুমানে সুধিলে, ‘হুৱাট্ছ দ্য ক্ৰেইক?’ যেন এই সকলোবোৰেই এই উৎসৱৰ অনবদ্য অংশ, সকলোৱেই উপভোগ্য! ৰেইলীৰ পাবতো বিৰ দি বাট নোপোৱা ৰূপ দেখি তিনিও দুৱাৰমুখতে থমকি ৰ’ল। এনেতে যেনিবা সাক্ষাৎ চ’নেই সৰুকৈ কৰা মঞ্চখনৰ পৰা সিহঁতক দেখা পাই মাত লগালে,
‘হেই লিছা! এইফালে আগবাঢ়ি আহা!’ সেই একেই জধলা কাপোৰ, দীঘল কেকুঁৰা চুলিৰে লিছাৰ ককায়েক চ’ন!
সেই সুযোগতে লিছাই, ‘এক্সিউজ মি-আজি মোৰ দাদাৰ অনুষ্ঠান আছে।’ বুলি কৈ কৈ ভিৰৰ মাজেৰে সুৰুঙা উলিয়ালে। লিছাৰ পিছে পিছে ডেনিয়েল আৰু তুলিকাও আগবাঢ়িল। ফিয়না মঞ্চৰ ওচৰতে আছিলেই। সিহঁত গৈ পোৱাৰ লগে লগে ইমানবোৰ মানুহে আহি মাত লগালেহি যে তুলিকা একপ্ৰকাৰ স্তম্ভিতই হ’ল। তাৰ মাজতে বহুকেইখন মুখ সিদিনা লিছাৰ আইতাকৰ জন্মদিনত দেখা তাইৰ মনত পৰিল। বিশেষকৈ লিছা আৰু চ’নৰ মাক-দেউতাকক আকৌ লগ পাই বৰ ভাল লাগিল তাইৰ। সিহঁতৰ পৰিয়ালেই যেন পাবৰ সন্মুখৰ টেবুলকেইখন ভৰাই পেলালে।
ক্ষন্তেক পিছতে অনুষ্ঠান আৰম্ভ হ’ল। চ’নৰ সৈতে বেণ্ডৰ আৰু দুগৰাকী শিল্পী। এগৰাকীৰ হাতত গীটাৰ- দ্বিতীয়জন বহিছে ড্ৰামছেটত। চ’নৰ হাততো এখন গীটাৰ। গীটাৰত প্ৰথমটো ঝংকাৰ উঠাৰ লগে লগে মানুহবোৰ যেন উত্ৰাৱল হৈ উঠিল। চ’নৰ গানৰ তালে তালে সকলোৱে আপোনভোলা হৈ নাচিবলৈ ধৰিলে। গানৰ মাজে মাজে দীঘলীয়াকৈ গীটাৰৰ যাদুকৰী সুৰ মন্ত্ৰমুগ্ধৰ দৰে শুনি ৰ’ল তুলিকাই। তাইৰ চকুত পৰিল, চ’নৰ প্ৰতিটো গানৰ শেষতে সত্তৰোৰ্ধৰ দেউতাকে বহাৰ পৰা উঠি লৈ পাৰ্য্যমানে হাত-চাপৰি বজালে। বাকীবোৰৰ লগতে বাৰে বাৰে ‘আৰু এটা, আৰু এটা’ বুলি চিঞৰিলে। সেয়া দেখি তাইৰ যেন চকুলো ওলাব খুজিলে!তাইক যেন এইখিনিৰে বৰ প্ৰয়োজন আছিল। প্ৰয়োজন আছিল সেই ভৰষাৰ-যে এতিয়াও সম্পৰ্কবোৰ জীয়াই আছে, বুকুৱে বুকুৱে জীয়াই আছে সেউজীয়া, জীয়াই আছে সংগীতৰ যাদুকৰী মায়া আৰু এই পৃথিৱীৰ মানবীয়তা।
অনুষ্ঠানৰ শেষত চ’নে আহি সিহঁতৰ লগ দিলেহি। সকলোৱে অভিনন্দনেৰে তাক উপচাই পেলালে। মূল অনুষ্ঠান শেষ হ’লেও ৰেইলীৰ পাবত গান আৰু নাচ সমানে চলিয়ে থাকিল। ৰ’ৰি জিৰ গানৰ সৈতে সুৰ মিলাই অনুৰাগীয়ে গান গায়ে থাকিল। চ’নে দুঢোকমান বীয়েৰ খায়ে ফিয়নাৰ সৈতে নাচিবলৈ আকৌ উঠি গ’ল। লিছাৰ পৰিয়ালৰ ইজন-সিজনৰ সৈতে কথাত মছগুল হৈ থাকোঁতেই তুলিকাই পিছফালৰ পৰা শুনিলে,
‘হেল্ল!’
তাই মুখ ঘুৰাই দেখা পালে, এয়াচোন ৰায়ান৷ ৰায়ান মেগুআয়াৰ! সেই একেই দীপ্তিময় নীলিম চকু, একেই ফাগুণ ফাগুণ লগা আবেগৰ বা! আজি পিছে ৰায়ানে চুলিখিনি পনিটেইল নকৰি মেলি ৰাখিছে। মূৰত মাৰি থৈছে ৰ’ৰি জি লিখা এডাল বেণ্ড। ঠিকেই- গোটেই আয়াৰলেণ্ড ইয়াত থকাৰ পৰত ৰায়ান নহাৰতো প্ৰশ্নই নুঠে!
‘চিনি পোৱা নাই?’ সি মিচিকিয়াই হাঁহি অলপ জোকোৱাৰ দৰে ক’লে। তাৰপিছত চুলিখিনি মুঠি মাৰি পিছফাললৈ নি দেখুৱালে। তুলিকাই হাঁহি পেলালে।
‘কিয় নাপাম, পাইছোঁ! কি খৱৰ?’ তাই নিজকে চম্ভালি লোৱাৰ চেষ্টা কৰিলে।
‘ভালেই৷ তোমাক ইয়াত দেখা পাম বুলি ভৱা নাছিলোঁ৷ তুমিও ৰ’ৰি জিৰ অনুৰাগী নেকি?’
‘নাই নাই, যোৱা সপ্তাহতহে তেওঁৰ বিষয়ে প্ৰথম শুনিলোঁ ৷ লিছা আৰু ডেনিয়েলে কোৱাত তাকে চাবলৈকে আহিলোঁ।’
‘অঁ হয় নেকি? মই আকৌ ডাঙৰ ফেন দেই!’
এনেতে লিছাই ৰায়ানক দেখা পাই চিঞৰি উঠিল, ‘হাই ৰায়ান, ইয়ালৈ আহা- বীয়েৰ আৰু আড্ডা চলি আছে ইয়াত!’
ৰায়ানে হাঁহি এটা মাৰি সিহঁতৰ লগতে বহি পৰিল। তুলিকাৰ মুখামুখিকৈ। লিছাই পৰিয়ালৰ ইজন-সিজনৰ লগত ৰায়ানক চিনাকি কৰাই দিলে। লিছাৰ দেউতাকে ইটো-সিটো সূত্ৰ লৈ চিনাকি বিচাৰি উলিয়ালে। আয়াৰলেণ্ডত এইটো খুবেই সাধাৰণ কথা হেনো। একোটা বংশ-পৰিয়াল একেখন ঠাইতে বহু প্ৰজন্ম ধৰি ৰৈ যায়। সেয়ে কিবা নহয় কিবা কথাত অন্য মানুহৰ চিনাকি ওলায়ে।
‘অসমতো একেই!’ তুলিকাই ঘপকৈ কৈ পেলালে। কৈয়ে তাই আশা কৰিলে যাতে কোনেও কথাষাৰ শুনা নাপালে।
‘তোমাৰ ঠাই অসমত?’ ৰায়ানে সেয়া ঠিকেই শুনিলে। ধৰা পৰাৰ দৰে তুলিকাই ক’লে,
‘লিছাৰ পৰিয়ালটো লগ পালে প্ৰায়ে মোৰ অসমলৈ মনত পৰে। ইমান ডাঙৰ পৰিয়াল- অথচ গোটেইবোৰে একেলগে সকলো কৰে- ইজনে সিজনৰ খৱৰ ৰাখে। সেইবোৰ অসমৰ চিনাকি ছৱি।’
ৰায়ান কৌতুহলী হৈ উঠিল। লখ আৰ্ণৰ বুকুত কটোৱা দিনটোতকৈ আজি যেন তুলিকাইও যথেষ্ট মুকলিমুৰীয়া অনুভৱ কৰিলে। সিদিনা সাঁচি-সামৰি ৰখা কথাবোৰ আজি তাই ৰায়ানৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰত সহজভাৱেই কৈ গ’ল। কৈ গ’ল অসমৰ কথা, দিখৌৰ নৈৰ পাৰৰ আবেলিবোৰৰ কথা, আনকি চেঁচুকীয়া পিছচোতালৰ জিলিৰ মাতে সেমেকাই থোৱা ৰাতিবোৰৰ কথাও। ৰায়ানে একমনে শুনি গ’ল। কেতিয়ানো লিছা আৰু ডেনিয়েল উঠি গৈ নাচোনত যোগ দিলেগৈ সিহঁতে গমেই নাপালে যেন।
‘আপোনালোকলৈ আৰু কিবা আনিম?’ খালী হৈ পৰা গিনিছৰ গিলাচ দুটা টেবুলৰ পৰা লৈ ৱেইটাৰজনে সুধিলে।
‘আৰু দুগিলাচ গিনিছ?’ হাঁহি হাঁহি তুলিকালৈ চাই ৰায়ানে ক’লে। তুলিকাই মাথোঁ মূৰ দুপিয়ালে। ঘৰৰ চিন্তাবোৰতে যেন পুনৰ ডুবিবলৈ ধৰিছিল তাই। তাই মনে মনে থকা দেখি ৰায়ানে কিজানি পৰিৱেশটো পাতলাবলৈকে ক’লে,
‘ছিক্সথ গ্ৰেড’তে মই বীয়েৰ খাবলৈ শিকিছিলোঁ বুজিছা! এতিয়াও গিনিছ পালে অন্য একো নালাগে!’
‘ছিক্সথ গ্ৰেড! মা-দেউতাই বাধা দিয়া নাছিল তোমাক?’ তুলিকাৰ মুখত হাঁহি এটা বিৰিঙিল।
‘গম পালেহে বাধা দিব!’ ৰায়ানে ঢেক ঢেকাই হাঁহি পেলালে। তুলিকাৰ আশ্চৰ্য্য দেখি ৰস পায়ে যেন সি যোগ দিলে, ‘লগতে ৱিড খাবলৈ লৈছিলোঁ!’
‘কি কোৱা! সেয়া জানো ইয়াত বেআইনী নহয়?’
‘ওঁ ৷ কিয়, তুমি সৰু থাকোঁতে একো বেআইনী কাম বা দুষ্টামি কৰা নাছিলা?’
তুলিকাৰ মনটো উৰা মাৰিলে স্কুল-কলেজৰ দিনবোৰলৈ। ভাল ৰিজাল্ট কৰিব লাগে, সমাজত পৰিয়ালৰ মান ৰাখিব লাগে, ছোৱালী সদায় শান্ত আৰু বিনয়ী হ’ব লাগে- সেই লাগেবোৰে তাইৰ ভৰি দুখন মেৰিয়াই মেৰিয়াই এনেকৈ শিকলি বান্ধি পেলালে যে এতিয়াও কিজানি তাই সেই বান্ধোনতে বন্দী!
‘নাই, আমাৰ সমাজখন যথেষ্ট ৰক্ষণশীল –বিশেষকৈ ছোৱালীয়ে তেনে কিবা কৰাৰ প্ৰশ্নই নুঠিছিল!’ তাই চমুৱাই কৈ থ’লে আৰু ওলোটাই তাক সুধিলে, ‘তেতিয়া আৰু কি কৰিছিলা তুমি?’
‘গ্ৰাফিথি! আমাৰ এটা দল আছিল৷ ডেৰীৰ দেৱালবোৰত আমি ট্ৰাবলছৰ প্ৰতিবাদী কথা লিখি ফুৰিছিলোঁগৈ। এয়া চোৱা।’
টিচাৰ্টৰ গলধনটো হাতেৰে বেঁকাকৈ ধৰি ৰায়ানে তাৰ ডিঙিটো দেখুৱালে। প্ৰথমতে অলপ সংকোচবোদ কৰিলেও তাই অলপ কাষ চাপি আহি চালে। দেখা পালে প্ৰথমটো লগ পোৱাৰ দিনাই তাইৰ চকুত পৰা ৰায়ানৰ ডিঙিৰ অবোধ টাটু। ইংৰাজী আখৰ কিন্তু অন্য ভাষা।
‘এইষাৰো তেনে এটা শ্লগান। গেলিক ভাষাৰ- ‘ট’কে গাৰ্ লা।’
‘মানে কি?’
‘আৱাৰ ডে’ ৱিল কাম- আমাৰ দিনো আহিব। যিটো দিনত দুয়োখন দেশ মিলি এখন একত্ৰিত আয়াৰলেণ্ড হ’ব। এই কথাষাৰো বহুত দেৱালত লিখি লিখি এটা সময়ত নিজৰ গাতে লিখাই ল’লোঁ বুজিছা।’
ৰায়ানৰ এই বিপ্লৱী সত্তাটো যেন আজি প্ৰথম তুলিকাই দেখা পালে। তেওঁৰ সেই অতীতক ভালকৈ চোৱাৰ ইচ্ছা হ’ল- বহুত কথাই জানিবৰ মন গ’ল। কিন্তু এনেতে লিছাই আহি মাত দিলেহি, ‘যাবৰ হ’ল ব’লা।’ ৰায়ানে খপ্জপ্কৈ উঠি দুয়োকে বিদায় জনালে।
ৰায়ান আঁতৰি যোৱাৰ পিছতহে তুলিকাৰ খেয়াল হ’ল, আচলতে যোৱাৰ পৰ্বটোত তেতিয়াও বহুসময় বাকী আছে। কাৰণ স্বভাৱসুলভ দায়িত্ববোধেৰে লিছাই ঠিক কৰিলে, তেতিয়ালৈ পাবত ৰৈ যোৱা পৰিয়ালৰ গোটেইবোৰকে নিৰাপদে থকা ঠাই পহুচাইহে তাই নিজে উভতনি বাট বুলিব। বাকী ৰোৱাখিনিৰ ভিতৰত বেছিভাগেই লিছাৰ সম্পৰ্কীয় ভায়েক-ভনীয়েক। প্ৰায়বোৰ তেতিয়ালৈ আইৰিছ বীয়েৰৰ ৰাগী আৰু ৰ’ৰি জিৰ সংগীতৰ মুৰ্চ্ছনাত আছন্ন। কাৰো নিশাটো ইমানতে সামৰিবৰ ইচ্ছা নাই। তাই তথাপিও জোৰ কৰি তিনিজনমানক গোট খোৱাই পাবৰ দুৱাৰ পোৱালেহি। কিন্তু ইতিমধ্যেই মাতি মাতি সাজু কৰা এজনে সুৰুঙা পাই উভতি গৈ আকৌ নাচোনত যোগ দিলেগৈ। উপায়ন্তৰ হৈ লিছাই তুলিকাক ক’লে,
‘তুমি এই দুৱাৰমুখতে ইহঁত কেইটাক চাই থাকাচোন। ভুলতো যাতে পাবলৈ সোমাই নাযায়। ডেনিয়েল আৰু মই দুফালৰ পৰা গৈ যাক যেনেকৈ পাৰোঁ ধৰি লৈ আহোঁগৈ।’
এই চোৰ-পুলিচ খেলখন দেখি তুলিকাৰ হাঁহি উঠি গ’ল। পিছে সেয়া চাবলৈ লিছা নৰ’লেই। অগ্যতা তুলিকাই লিছাৰ ভায়েক দুজন আৰু ভনীয়েকজনীক দেখুৱাই তাতে পহৰা দি থাকিল। সিহঁতে একো সুৰুঙা নেদেখি তাতে মাটিত বহি বহিয়ে গুণগুণাই থাকিলে। ৰৈ ৰৈ টোপনিৰ আৱেশ এটাই তুলিকাক আমনি কৰিলেহি। লিছা বা ডেনিয়েল আহিছে নেকি বুলি দুৱাৰেদি চাই থাকোঁতে তাই দেখিলে, খপ্জপ্কৈ ৰায়ানহে আগবাঢ়ি আহিছে! সিফাল সিফালে চাই তাইৰ ওপৰত চকু পৰাত তাৰ মুখখন উজ্বলি উঠিছে।
‘ইয়াতে ৰৈ আছা যে? তুমি গ’লাগৈয়ে বুলি ভাৱিছিলোঁ!’ সি কাষ চাপি আহি ক’লে।
‘যাবলৈকে ৰৈ আছোঁ৷ আমাৰ দলৰ বাকীবোৰ গোট খোৱা নাই!’ তুলিকাই চকুৰ ইংগিতেৰেই পণবন্দীকেইজনক দেখুৱালে।
‘অহ, হয় নেকি? ডেনিয়েলক এইমাত্ৰ মঞ্চলৈ উঠি যোৱা দেখিলোঁ- তাত এতিয়াও নাচোনৰ ধুম!’
দুয়ো একেলগে হাঁহি পেলালে। দুটি নীৰৱ মুহূৰ্ত। তাৰপিছতে কোনো পাতনি নেমেলাকৈ ৰায়ানে লাহেকৈ ক’লে,
‘তুলিকা, ইজ ইট অ’কে ইফ আই আস্ক ইউ আউট চামডে- মোৰ লগত কেতিয়াবা তুমি ডেটত যাবানে?
তুলিকাই চৰ্চ্চৰণি খাই উঠিল৷ যেন তাইৰ অভিধানৰ বাহিৰৰ নাভূত নাশ্ৰুত কথা এটাহে শুনা পালে। কি ক’ব তাই! কি ক’ব! তাইৰ অপ্ৰস্তুত অৱস্থাটো দেখি সি ক’লে,
‘তুমি আজিয়ে মোক একো নক’লেও হ’ব। যেতিয়া পাৰা তেতিয়া ক’বা মাথোঁ। হ’ব?’
তাইক সেই কিংকৰ্তব্যবিমূঢ় অৱস্থাতে এৰি ৰায়ান বেলিশ্বেননৰ অন্ধকাৰত বিলীন হৈ গ’ল।
পূৰ্বৰ খণ্ডসমূহ:
